І Белорус майданы мен І Украин майданы 16 апрельде шабуылға шығуға тиіс болды... Берлин операциясына қатысатын үш майданның 2 миллион 500 мың адамы, 42 мыңнан астам зеңбірегі мен минометі, 6250 танкісі мен өздігінен жұретін артиллерия қондырғысы, 7500 соғыс самолеті болды. Дұшпаннан басымдылық адамдар жөнінен 2,5:1, артиллерия жөнінен 4,2:1, танкілер мен өздігінен жүретін артиллерия қондырғылары жөнінен 4,1:1, авиация жөнінен – 2,3:1 болды.
(Ұлы Отан соғысы тарихынан)
***
...Бірінші батальонның офицерлері жаңадан келгендермен біраз жұмыс істеді. Алдағы шабуылдың мән-жайын айтып түсіндірді. Полк командирі жауынгерлерден еш нәрсені жасырмауды талап етті.
150-інші дивизияның алдында жаудың 15 километрге созылатын қорғаныс шебі жатыр. Барлық жерде мина, траншеялар екі-үш қатардан. Жолдағы поселкалар мен деревнялар тірек пункттеріне айналдырылған. Әрбір жеке үй жан-жағынан оқ атуға бейімделген.
Кәкімжан Қазыбаев. Рахымжанның ерлігі #4
Рахымжан взводты демалуға әдеттегіден ерте жатқызған. Қанша ұйықтағанын білмейді. Бір кезде шошып оянды. Өңі ме, түсі ме? Айналасы қып-қызыл. Жер де от, көк те от. Көк күмбезіне қуатты оттан қатар-қатар уық ұстаған секілді көз аштырмас жарық саусақтың саласындай самсап көкке қадалып қалған. Жер шайқалып тұрғандай көрінеді. Шошып кетті, иегі өз-өзінен сақ-сақ етеді. Сасқанынан қос қолдап ұстай алды. Болар емес, кәдімгі атуға қойған пулеметтей сақылдайды. Мұндай сұмдықты кім көрген.
Орнынан атып тұрды. Сел қаптап бара жатыр. Адам селі. Ешбір қамал тоқтата алмас күш қозғалыпты. Жолдағының бәрін тып-типыл етер сеңдей жылжып барады. Взвод та шабуылға көтерілді.
Осынау маңда, сірә, қорық болса керек. Қаптаған солдаттардың арасында есі шыққан аңдар жүр. Басы ауған жаққа ләйліп сенделеді. Әншейінде мөлдіреп тұратын еліктің көзінен жас парлайды. Шыбын жанын қоярға жер таппай хайуан шіркін әбден сасқан. Бұл соғыс аңды да жылатты. Дала тағысы қасқырдың да есі шыққан. Құйрығын қысып ұлиды. Жылмаң түлкі солдаттардың аяғына оралып жүр. Тоңмойын тағы қабанның талайы ашу үстінде автомат оғына тап болды. Жыртқыштар тәңірісі жолбарыс та бишара болып қалыпты. Қайрат жоқ, айбат жоқ, құр дәрменсіз ырыл. Дүниені қанды тырнағында ұстамақ болған неміс басшыларының қазіргі халін елестеткендей.
Сел қаптап барады, жолдағының бәрін жайпап, таптап барады. Айбат селінің алдын бөгер күш енді жоқтай.
– Ал, бауырым, басталды деген осы! – деді біреу таза қазақ тілінде. Рахымжан жалт қараса, капитан Бегалы Байболатов екен. Ол тың күшпен келген артиллерист офицердің бірі болатын.
– Япыр-ай, мұншама күш дивизияға қайдан келді?
– Бүкіл І Белорус майданы Берлинге шабуылға шықты. Берлинге! Фашистер ордасы бұл жерден жетпіс-ақ километр.
Бегалының үнінде мақтаныш лебі бар. Ол айналаға, соғыс көрінісі болса да мынау ғаламатқа шаттана қарады. Рахымжанның бойын да бір тасқын сезім билеп кетті. Взвод тізгінін мықтап ұстауға бекінді ол іштей.
...Берлинге жеткенге дейінгі бес күн. Қандай ауыр болды десеңізші. Фашистер бекіністі мықтап-ақ жасаған екен. І Белорус майданының алғашқы қарқыны едәуір тежелді. Қанды ордаға жету мерзімі кешеуілдеу қаупі туды. Ең бастысы – шабуыл қарқынын бәсеңдетпеу. Бар мүмкіндік-күш осыған жұмсалады.
Кәкімжан Қазыбаев. Қошқарбаевтің взводы #3
Бірінші батальонның, тіпті 674-полктің, дивизияның бұл күндері шайқас жолы – Гроес-Барним поселкасы, Вибрисберг селосы, Фриаландершторм өзені, Куненсдорф, Претцель, Каров қалалары болды.
Шайқастар сырттай бір-біріне ұқсас сияқты, бірақ ауырлығы, адам шығыны, әскери тактикалық мәні жағынан бір-бірінен тіпті өзгеше еді. Бес айға бергісіз бұл бес күн тірі қалғандардың есінен еш уақытта шыға қоймас.
Дивизия Претцельді алған соң, оның батыс жағындағы тоғайға орналасқан-ды. Аяқасты шені үлкен офицерлер көбейіп кетті. Артиллеристер тіпті ерекше қарбалас үстінде.
– Зеңбіректерді Берлинді атуға әзірлеңдер! – деген өктем үн естілді...
21 апрель. Берлин көшесіне совет солдатының табаны тиді. Алғаш кірген генерал С.Переверткин басқарған 79-шы корпустың әскерлері, 150-інші дивизия осы корпуста. Аяр жаудың жанталаса қарсыласуына қарамастан, қаһарман армия жаналқымнан алып, оның тынысын тарылта түсті. Әрбір үй, әрбір этаж, терезенің әрбір көзі от бүркеді. Кескілескен айқас болмаған көше, алаң жоқ. Бәрібір совет солдатының ендігі екпінін тоқтату қиын еді.
...Газ заводы, вокзал, водокачка алынды. Аурухана, трамвай паркі біздің әскерлердің қолына өтті. Осындай игі хабарлар үсті-үстіне түсе бастады. Берлин өрт құшағында. Қою түтін мұнартқан талай күн. Біздің самолеттер әскери заводтарды бомбалады. Жау ұясы жан алқымда.
Немістердің Москваны бомбалағаны еске түседі. Ауруханалар, театрлар, музейлер... Енді, міне, соның сазайын өздері тартуда.
Бірақ неміс танкісі Москва көшесін баса алған жоқ. Ал біздің болат сауыт танктер Берлинді табанында иледі. Сондай сұсты. Жер астындағы бекініс – Берлиннің метросынан шыққан адамдар мынадай ғаламат күшке үрпиісе, үрке қарайды. Үрейлі жүздері құп-қу. Қайда, қайда немістің жеңілмес армиясы? Мына селге, айбат ағынына кім төтеп бере алар? Ендігі қарсылық аярлық қана, інге тығылған жыртқыштың соңғы қабуы. Гитлердің күші, күні кешегі бос мақтанның күлі көкке ұшқандай.
– Бізге бүкіл әлемді сыйға бермек болып еді. Бұйырғаны мынау, – деп өздері жаңа ғана жансауғалап шыққан үңгірді көрсетеді.
Жүздерінде өткір мысқыл. Көзі енді ашылып, көкірегі енді оянғандай! Ассыз, жарықсыз, жағдайсыз апталап сол бір үңгірде жату жалықтырды. От ішінде, өрт ішінде болса да жарық дүниені көріп тұр. Өздерінің тағдырларына налығандай.
Иә, фашистер жарылқаймын деп соғыс өртін тұтатты. Сол өрт енді өздерін тұншықтыруда. Қарапайым халыққа ендігі керегі – сұрапылдың тезірек тыншуы. Оқ тыйылып, әр ошақта оттың жануы. Әр терезеден, әр бұрыштан қылтиған жалаулар соның сұрауы, соның белгісі. Ақ мата болса бітті, қолына түскендерін іліпті.
Алдыңғы шептегі әскерлер алып жүрген үлкен дыбыс қондырғысының алдына егде тартқан неміс әйелі келді. Өзін сөйлетуді өтінді.
– Тоқтатыңдар атысты, мен анамын, ақ сүтіммен айтарым, ендігі қарсылық тек өз бастарыңды жұтады. Менің күйеуім, балам бар болсаң, таста қаруды. Мен совет әскерлерінің бейбіт халыққа тимейтініне көзім жетті. Өмір сүрейік, жарандар, өмір сүрейік! Гитлердің апиынымен уланған бастарыңды тазартыңдар! Жиыңдар естеріңді!
Рахымжан бәрін көріп келеді. Соғыс оны тіпті есейтіп жіберді. Ендігі арманы – жеңіс сағатының соққанын өз көзімен көру. Бұл арман осы ұлы шабуылдағы әр солдаттың жүрегіне ұялағалы қашан! Берлинге кіргелі сол өрт сезім бәрін де асықтырғандай.
Күні кеше отделение командирі Хаби Фазиатуллиннің жараланғаны есінде. Дамылсыз жарылған фаустпатрон әлден уақытта дөп тиіп, тізесінен төмен екі аяғын бірдей қырқып түсті. Сонда оның жүзінде күлкі. Қозғала алмай шоңқиып отырса да күледі.
– Ничего, жолдас лейтенант. Берлинде үзілген аяқтың арманы жоқ.
Сонда бөлініп түскен өз аяғы өзінің көз алдында жатыр. Төңірегі шылқылдаған қан. Неткен сұлу қайрат. Тағы бір мынадай жайт естен кетпейді:
– Гичко қайда, Гичко! – деп старшина Штельмах жүгіріп жүр екен. Қолында су жаңа керзі етігі бар.
Неге іздеп жүргені белгілі болды. Кеше комбат екі ұлтаны бірдей түсіп, оны Гичконың қайыспен таңып алып жүргенін көрген, старшинаға қатты ренжіген болатын.
– Жолдас старшина, рахмет! – деді Гичко жаңа етікті алып жатып. – Енді көрейін немістердің өнерін.
Қолма-қол бор тауып алып, ескі етіктің қонышына: «Дошел до Берлина» деп жазды да, ағаштың бұтағына іліп қойды.
Осындай адамдардың арасында жүру, олармен қарулас болу қандай бақыт! Қалай ғана торығып, қалай ғана жасыр адам.
Кәкімжан Қазыбаев. Тарылған тыныс #2
Ендігі қарсылық есердің ғана ісі екенін манағы ана айтпап па еді. Бірақ оның бәрін неміс атаулы түсінсе, фашизм қайдан шықпақшы. Ондай ананың ақ сүтінен садаға кетсін құзғын жау.
Сол құзғынның бірін, міне, өз көзімен көріп тұр. Қасындағы күйген кірпіштей қып-қызыл. Осы кірпіштің арасынан оқыста оқ атып, әне алты бірдей аяулы досынан айырды. Жаудан тазарды, енді алаңсыз деген аудан еді. Мына сұмырай қайдан шықты?
– Сұраңдар, кәне өзінен!
– Кімсің, неге аттың оқты?
– Хайл Гитлер!
– Мына кірпішпен мылжалап өлтірейікші, – деп Гичко тап берді.
– Тоқта, тағы сұраңдар!
– Кімсің, қайдан шықтың?
– Хайл Гитлер!
Қолға түсіп тұрып, бұлайша қасарысуы жігіттерді күйдіріп жіберді. Әттең, рұқсат жоқ. Әйтпесе үйітіп жіберер еді. Мұндай құзғынды ату жеңіл. Азаптап әкесін танытса. Жоқ, оған рұқсат жоқ. Хайлшіл «батырға» жалғыз оқ жалынды.
Міне, осындай құзғындар әлі құрып біткен жоқ. Осындай құзғындар жеңіс табалдырығында талайдың тағдырына тажал болғалы тұр. Жан-жақтан құрсаудай қысса да, әлі де алпарысып, жанталасушы солар. Сақ болу керек.
* * *
...Твердохлеб батальонды жаңа ғана алынған аурухананың подвалына орналастырды да, өзі тура есік алдында күзетші отыратын жерге отырды. Көз ілген жоқ. Күні бойғы қатты қарсылық осы теміржол жақтан. Үлкен бір бекініс бар секілді. Таң алды адам баласының ұйқы тырнағына ілінетін шағы. Осы кезде епті жігіттерге барлатып алса. Ертеңгі күні бойғы ұрыс сол бекіністің қандай екеніне байланысты.
Кімді жіберу керек? Комбат Қошқарбаевқа тоқтады. Айлакер, шапшаң. Қиыннан қисын тауып кетеді. Жігіттері де командир! Қандай болса сондай. Жараланғандарының өздері анау-мынауды елемей, майдан шебінде әлі жүр. Әне, соның бірі – Гончаренков. Кеше оқ бір құлағын жұлып әкетіпті. Таңып алып, кет дегенге болмай әлі жүр. Рахымжан жөнінде комбаттың да, политрук Васильченконың да, парторг Исаковтың да пікірі бір жерден.
Көзі ілініп кеткен екен. Комбаттың байланысшысы түртіп оятты.
– Сізді майор шақырады. Твердохлебтың әскери дәрежесі Берлинге кіргелі жоғарылаған. Ол енді майор.
– Жолдас майор...– деп қолын шекесіне қоя беріп еді, Твердохлеб:
– Тыш...ш...ш, – деп ыммен тоқтатып қойды.
– Солдаттар ұйықтасын. Неше күнгі демалыссыз шабуыл шаршатты ғой.
Рахымжанның көз алдында әскери басшы емес, қамқор әке тұрғандай болды. Гимнастеркасының жағасы кірлеп, сақал-мұрты өсіп кетіпті. Көзі шүңірейіп, талаураған. Сонда да өзінен гөрі өзгенің қамын жеп тұрғаны осы адамға деген жылылық сезімді ұлғайта түсті. Бүкіл батальонның «Біздің батька» дейтіні есіне келді. Тап осы жерде «жолдас майор» демей, «батька» деп жібергісі келді.
– Саған тапсырма, Қошқарбаев, мынау. – Алдындағы картаға қарады да, салынған белгіні шұқып көрсетті. – Теміржолдың ар жағын шолып келу. Өзің таңдаған бір отделениені ал.
– Құп болады, – дей беріп еді, қайтадан ыммен тоқтатты.
– Құп болатынын білем.
Ақырындап бір-бірлеп оятып жүріп, бірінші отделениені ертті де, Рахымжан сыртқа шықты. Бәрінде автомат. Басы таңулы, құлағы жоқ Гончаренков та келді. Қала үйреншікті от құшағында. Соғыс күйі дамылсыз ойнап тұр. Таң алдындағы қараңғылылық от жарығымен ауық-ауық түріліп-түріліп кетеді. Барлаушылар үшке бөлінген. Ең түпке Рахымжан өзі бастап кетті. Тым-тырыс. Күні бойы бет бақтырмай қарсыласқан жауды жер жұтып кеткен бе? Әлде бұлардың жақындай түсуін күтіп, бұғып жатыр ма екен? Жан жоқ.
Кәкімжан Қазыбаев. Отпен жазылған өмірбаян #1
Бір мезгілде бір үшеу қараң ете қалды.
– Жат!
Демдерін ішінен алады. Тура қарсы келеді фашистер. Алдарынан шықса, атыс боп кетуі мүмкін. Жолды босатып, тура өкпе тұсына бұғына қалды.
– Үшеуміз үшеуіне жармасайық. Біреуміз запаста болайық. Кім жеңіліп бара жатса, соған жәрдем береді. Тірідей ұстау керек.
Тура қастарынан өте бергенде үшеуі біреу кнопканы басып қалғандай бір мезгілде мысықша атылды. Оқыс шабуылдан әлгілер тырп ете алған жоқ. Қолдары артына байланып, ауыздарына орамал тығылды. Гончаренковтың құлағының сыртына қаны ғана шығыпты.
Бұл тұтқындар көп дерек берді. Кешегі осы жерде от шашқандар қаланың орталығын қорғауға бұйрық алыпты.
Тынысы тарылған жаудың соңғы тұяқ серпері қалғандай көрінді. Бірақ ол қандай серпу, қанша құрбандық күтіп тұр әлі? Мұны болжау қиын еді.
жалғасы бар...