Жақында жарық көрген "Таусылмас түн" кітабының авторы, жазушы Есбол Нұрахметпен шығармашылығы туралы сөйлестік. Жазушы новеллалары арқылы бүгінгі қоғамның іс-әрекетін дөп басады.
***
– Есбол, жақында "Таусылмас түн" атты алғашқы новеллалар жинағың шықты. Оқып отырып жалпы шығармаларыңның жиынтығы бір қаһарман деген ойға қалдым. Олар мына қоғамнан оқшауланған ("Жазушының өлімі", "Пенде"), сөйтіп жүріп "Түс" көретін, түсіндегі "Жар басындағы алтын таққа" жеткісі келетін "Мейірім" іздеген адамдар. Бірақ білімі зор, мәдениеті жоғары. Таланттылардың талантсыз ортада өмір сүруі қашан да қауіпті болған. Сенің шығармаларының жалпы мазмұны осыған саяды. Жалпы, жазушы Есбол кейіпкерлерін қай ортадан іздейді?
– Кез-келген жазушы кейіпкерді өзі өмір сүрген ортадан алатын болса керек. Мен де сол күнделікті өзім көрген өмірді ұзақ бақылаймын. Кездескен, тілдескен адамдардың бәрінен өз кейіпкерімді іздеймін. Бірақ соның бәрін өз күйінде, тұтас қалпында көшіре салмайтыным анық, әуелі өз жүрегіңнен өтуі керек, қиялда пісіп, жетілуі керек, соңында шығармаға сай жаңа бір кейіпкер өсіп шығады. Осы кейіпкерлердің бәрі автордың қиялынан, сезімінен өтіп барып өмірге келетін болған соң, оған авторға ғана тән бір "мінездер" жұғып кетуі әбден мүмкін.
– "Табақ бет таңқы танау" атты новеллаңдағы адамдардың бір-ақ күнде бір келбетке айналуынан – имитацияға бейім, күнделікті қайталанатын күйбең тірліктен шаршаған бойкүйез адамның хәлін көресің. Осы күндегі адамдардың табақ бет таңқы танауға айналуына не кінәлі? Жаһандық өркениет? Қайда бара жатқанын білмей, асыққан адамдар? Материалдық заттардың ғарыш жылдамдығымен қымбаттауы немесе қоғамның кітап оқымауы ма?
– Негізі автордың өз шығармасының мәні туралы айтуы – әбестеу нәрсе болса керек. Шығарма деген бір кездегі сезінген, түйсінген болмыс. Ол қағазға түскен соң сәтті болуы да, сәтсіз болуы да мүмкін. Бірақ қалай болса да ол (шығарма) енді сенен алыстап кетті. Сенің санаңда өзге шығарма, өзге болмыс қайнап жатыр, өткенге қайта бұрылып қарау – осы жолыңнан адастырып жіберуі де мүмкін. Екінші жағынан, жазарман, әсіресе жас жазарман өткеніне үңіле бермегені абзал, ол болашаққа жиі қарауы керек. Болмаса биіктеп, өсе де алмайды. Сіздің сұрақ – тұтас адамзат мінезі туралы екен. Өкінішті жері, мен адамзат мінезінің қалай кетіп бара жатқанын білмеймін. Менің көргенім өзім өмір сүрген қоғам, бүгінгі қазақ қоғамы. Сондықтан жазғаным да осы өзіміздің қоғам. Сондықтан бұл сұрақтың (немесе осы новелланың) шешімін өзіміздің қоғамнан іздегенді жөн деп табар едім.
– Адамның әр сәті ситуациға байланысты. "Қайыршы" новеллаңдағы журналист жігіттің істеген теріс әрекетінен ләззат алуының себебі неде? Бұл адамзаттың жанын ізгілендіріп отырмаса ол адам айтқысыз істерге баратының мысалы ма?
– Менше, осы кейіпкердің ісін қатыгездікке жатқызбай, еркіндікке жатқызсақ, ал тұтас оқиғаны болған оқиға күйінде емес символ күйінде қарасақ қалай болар екен деген ой келеді. Ондай жағдайда жігіттің қылығы өзінен өзі түсінікті бола кетер еді. Бірақ сіз солай деп тапсаңыз, сіздікі бойынша жауап беріп көрейік. Солай, ізгілендіріп отыру керек.
– "Тарақандар", "Жаңа жыл түні", "Әтір исі", "Күздің салқын кешінде", "Қайыршы" новеллаңдағы кейіпкерлер неонуар болып келеді. Бұл жағынан біз шығармаларың мен кино арасындағы ұқсастықтарды байқаймыз. Сенің шығармашылығыңа әсер еткен режиссерлер туралы айтып өтсең?
– Иә, кинодан көп нәрселер үйрендім дей аламын. Соның ішінде Корей, Жапон артхаус фильмдері, Иран фильмдері, Қытайдың кейбір режиссерлерін көбірек көрдім. Жекелей тоқталсам, Акира Курасава, Стенли Кубрик, Джим Джармуш, Ким Кидук, Пон Джун хо, Вонг Кар-Вай, Жаң Имоу, Асгар Фархади, Джафар Панахи, Ларс Фон Триер секілді режиссерлер ұнайды. Басқаларынан артықырақ көрем. Тарантино мен ағайынды Коэндардың фильмдерін де бірін қалдырмай көріп шығуға тырысамын. Өзім білгенде ең ғажап фильм деп Ясудзиро Одзудың «Токио хикаяты» фильмін, Вонг Кар-Вайдың «Махаббат көңіл-күйі» («Махаббаттық көңіл-күй» деп аударып жүрсіздер ғой деймін, түп нұсқада «Гүлдей жайнаған жылдар», қазақшалағанда «Гүлдәрен» дегенге келеді екен) фильмін, Акира Курасаваның «Қызыл сақал», «Өмір сүру», «Ран» фильмдерін, Витторио Де Сиканың «Велосипед ұрлаушылар» фильмін атар едім.
– Қазіргі әдебиетте Таласбек Әсемқұловша айтқанда "оқырман мен автор арасында өтіп болмас ор бар". Автор ол ордан өтіп, төмендегі оқырманға түскісі келмейді, ал оқырман алдындағы ордан өтіп, жоғарыдағы авторға шыққысы келмейді. Неге қазір қазақ қоғамына кітап керек болмай тұр?
– Бұның басты себебі әлеуметтік жағдай. Елдің бар уайымы – қайтсем мал табам деген уайым. Кітап алса да «қалай бай болам?» деп тек қана мотивациялық кітаптарды сатып алады. Одан қалса бұ дүниеден көрмеген жұмақты о дүниеден көрейін деп тақуалыққа бет бұрғысы келіп, үнемі діни кітаптарды сатып алады. Өзім осылай ғана түсінемін. Мүмкін қораш түсінік болуы да ғажап емес. Халықтың, оқырманның жағдайы жақсарып, артық уақыты мен артық ақшасы болған кезде ғана әдебиет өтеді, одан бұрын қиындау. Сондықтан менің айтарым, әр бір жазарман елдің мүддесі жағында тұруы керек, осы елдің халін қалай оңасақ болады, қалай бай-қуатты боламыз (тұтас мемлекеттік деңгейде) деген нәрсеге бас қатыра білуіміз керек. Ал Таласбек марқұмның айтып отырғанына деңгей керек. Жазушы, әрине шама-шарқынша жазады, оқырман да сосын, түсінікті қарапайым кітаптан күрделі кітаптарға қарай қадам баса бермек. Бұның бәрі ең ауелі жұрттық әлеуметтік жағдайы жақсарған соң ғана пайда болатын құбылыстар.