Шалкиіз жырау. Ақылсыз достан ақылды дұшпан артық

Шалкиіз Тіленшіұлы 1465 — 1560 жылдар аралығында ноғайлы-қазақ дәуірінде Орақ, Мамай, Би Темірдің тұсында өмір сүрген. Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілі, жырау, суырып салма ақын Шалкиіз жас кезінен-ақ ер жүрек жауынгер әрі талантты жырау ретінде даңққа бөленген. Жігіттік шағы Ноғай Ордасындағы Мұса бидің маңайында өткен. Кейіннен Үлкен Орданың әміршісі, Мансұрұлы Темір бидің және ноғайлы Жүсіп бидің төңірегінде, өмірінің соңғы кезін қазақ ханы Хақназар маңында өткізген. Жыраудың бізге жеткен шешендік сөздері мен жырлары 600 жолдың шамасында болғанымен,  туындылары әсерлі әрі өткір, аз сөзге көп мағына сыйғызып, қазақ поэзиясында өзіндік сұлу сазды көркемдігімен ерекшеленеді. Өз заманында елінің бірлігі мен ынтымағын аңсаған ақынның шығармалары бүгінде орыс тіліне аударылған. Назарларыңызға жыраудың ел есінде қалған қанатты сөздерін ұсынамыз.

Жаманннан туған жақсы бар – адам айтса нанғысыз,

Жақсыдан туған жаман бар – бір аяқ асқа алғысыз.

 ***

Жақсының өзі өлсе де – сөзі өлмейді.

*** 

Жақсының жақсылығы сол болар – жаманменен қосылып сөйлемекке ар етер, жаманның жамандығы сол болар – сөйлесе бетін қара етер.

*** 

Жез қарғылы құба арлан қорашыл төбет болған күн.

*** 

Тең атаның ұлы едің: дәрежеңді артық етсе – тәңірі етті.

*** 

Тұсында болған  мәртті қорлама – табылмайды керекте.

*** 

Бар күшіңді сынамай – балуандармен күреспе.

*** 

Жоғары қарап оқ атпа – жақын түсер қасыңа.

*** 

Жақсы да келер бұл көпке, жаман да келер бұл көпке.

*** 

Саған дұшпан – маған жау.

*** 

Шағырмақ бұлт – жай тастар, әділ жігіт – ел бастар.

*** 

Шешен жігіт – жол бастар, батыр жігіт – қол бастар.

*** 

Айдын сулар, аймақ көл – тасыса дөңбек келтірер,

Көп өтірік, жаман сөз – басыңа бәле келтірер.

*** 

Жаманға беліңді шешіп иланба – илантып тұрып өлтірер.

*** 

Күлелік те, ойналық,

Киелік те ішелік.

Мынау жалған дүние,

Кімдерден кейін қалмаған?!

*** 

Ағайынның ішінде бір жақсысы бар болса – қаумалаған көп жаман сол жақсыны көре алмас.

*** 

Теңеу: ертеңнен салса – кешке озған, ылдидан салса – төске озған.

*** 

Алға сап жауап бермеңіз – арғы түбін ойламай.

*** 

Теңеу: боз үстінде от жағып, бұзбай бұлан пісірген мен иемнің бөрлі ала тасы едім, жау көрген күн – жүрегінің басы едім, көз үстінде қасы едім.

*** 

Жүк тиесең – кетерсің, ниет етсең – жетерсің.

*** 

Асқардан биік тау болмас – басына балапан ұшып қона алмас,

Бүркіттен қыран құс болмас – бауыры  жайылмай бөрі болмас.

*** 

Жүйрікпін деп жалданба – жолығарсың арланға.

*** 

Еріккенде қызыл тілін тыймаған бір пәлеге жолығар.

*** 

Жағаңа дұшпан қолы тимеске – артыңда туысқанның көбі игі.

*** 

Арғымақ атқа көп міндім – садаға кетсін буданнан,

Азаматқа көп ердім – садаға кетсін туғаннан.

*** 

Жайыңды білмес қарындас – өзі дұшпан, өзі қас.

*** 

Атаның ұлы жақсыға – малыңды бер де, басың қос: бір күні болар керегі.

*** 

Күле кіріп, күңіреніп шыққан достан сақтасын.

 ***

Есендікте – малыңды бер де батыр жи, басыңа қиын-қыстау іс түссе – дұшпанның қолы жете алмас.

*** 

Жалаңаш барып жауға ти – тәңірі өзі біледі ажалымыз қайдан дүр!

*** 

Ақылсыз достан ақылды дұшпан артық.

*** 

Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа.

*** 

Жаманның жалаңдаған тілі жау.

*** 

Бір жақсымен дос болсаң – азбас-тозбас мүлкі етер,

Бір жаманмен дос болсаң – бар ғаламға күлкі етер.

*** 

Жаман туған бар болса, жақсы жолдас зар болса – жазаны сонда көрерсің.

*** 

Түлкідей құйрық тастаған жаман тағылық жетер басыңа-ай.

*** 

Тәңірі өзі бермесе – «менмен» -сіп жүрген ер жігіт кісіден тартып ала алмас.