Теңеу, эпитет, толғау туралы ұғымды кеңейту

Белгілі жазушы, ғалым Зейнолла Қабдоловтың әдебиет теориясын зерттеуі бүгінгі күні біздің әдебиет ғылымына бет алуымызға жол ашып отыр. Ол сөздің халық қазынасы екенін ескере отырып, сөздік қорымыздағы әр сөздің бір-бір алтынға татитынын көрсетеді. Көркем әдебиетті оқи отырып, образды сөздерді кезіктірсеңіз, астын сызып, соның мағынасын ашуға ұмтылыңыз. Қандай көркемдеуіш тәсілмен жасалып тұр? Бұл сөздің мына контексте қандай образ береді? Міне, осы сұрақтардың жауабын тауып, образды тілдің мәнін түсініңіз. 

Мысалы, «Салпы етек, жылауық күз емес, гуілдеген желді күз еді. Тұнық біткен шаңырақты сабалап, қараша үйлер тозығы жеткендігін айтып, зар қақсап, сықыр-сықыр етеді. Бұрқырап түсе бастаған күзгі сары ала жапырақ ауыл қотанында жындай ойнақтайды. Қартайған, ескірген, күні өткеннің бәрі де зікір салып тұрғандай». Бұл – қазақ әйелінің галериясын шебер жазған Ғабит Мүсіреповтің «Ашынған ана» атты әңгімесінің басталу cәті. Осы мәтінді оқи отырып, ауылдың көрінісін тамашалайсыз.

Автор ауылды суреттеу үшін түрлі көркемдеуіш құралдарды қолданған. Әр қайсысына өңін, түрін, түсін береді. Салпы етек, жылауық күз, гуілдеген желді күз, тұнық біткен шаңырақ, қараша үйлер, бұрқырап түсе бастаған күзгі сары ала жапырақ... Осы образды сөздер күзгі пейзажды құрап тұр. Бұл сөздер несімен бейнелі? Негізгі сөздің алдында анықтап тұрған тұлғалар – эпитеттермен бейнелі. Эпитет немесе айқындау (грекше epitheton – қосымша) – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Эпитет прозада да, поэзияда да кездеседі. Сөзіміз дәлелді болу үшін мына бір мысалмен бергенді жөн көрдік. С. Мәуленовтің  «Таңғы тыныштық» атты өлеңінің мына бір шумағынан эпитеттерді тауып көрейік.

Мөлдіреп тұнып ауа таңғы уақыт,
Дүние демін алып қалды жатып.
Жұлдыздар түнде тұрған қарауылға
Көз ілді ұйқы жеңіп балбыратып.
Келеді алтын сағат көтеріліп,
Бастауға кең әлемнің жұмыс күнін. Ерекшеленіп берілген мына эпитетті тіркестер өлеңге өң береді.

Теңеу (орысша сравнение) – заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттеу. Оның жасалу жолдары: -дай, ­-дей жұрнақтары арқылы, «секілді, сияқты» деген шылаулармен, «ұқсап, құсап» деген сөздер арқылы жасалады. Ақберен Елгезектің «Кешкі ода» атты өлеңінің мына шумағы тұтастай теңеуге құралған.

Қыр мұрының – таулардың сілеміндей,
Нұр-ғұмырың – баулардың тілегіндей.
Қарашы әне, майысқан аппақ гүлді,
Дәл өзіңнің нәп-нәзік білегіндей!

Толғау – ақын-жазушылардың заман, қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістерді, жаңалықтарды немесе бір ұлы адамдардың істеп өткен істерін мирас етіп, артқы ұрпаққа лирикалы ұзақ жыр етіп суреттеп беру. Бұл әдебиеттанушы Мақтым Шәбжантайқызының толғауға берген анықтамасы. Ал Ахмет Байтұрсынұлы толғаудың түрлерін айтады.

«Толғау түрлері де толып жатыр; оның ішіндегі негізгі түрлері мыналар: 1) Сап толғау, 2) марқайыс, 3) налыс (мұңайыс), 4) намыстаныс, 5) сұқтаныс, 6) ойламалдау. Ойламалдау түрі көп; ойламалаудан бөлініп: 1) сөгіс толғауы, 2) күліс толғауы, 3) масқаралау шығады. Жамбыл Жабаевтың «Жеңімпаздар съезіне», Қалижан Бекхожиннің «Кремль жырлайды», «Өмірде бір ыстық шағың болады», Майлықожа Сұлтанқожаұлының «Толғау» атты толғауларынан толғауға қойылған талаптар орындалған.

Оқи отырыңыз:

1. Сәкен – қазақ мәдениеті мен тарихында қайталанбас өзіндік орны бар азамат

2. Мұхтар Әуезовтың адам мінезін ашудағы психологиялық ізденістері

3. Оралхан Бөкейдің «Қар қызы» повесіндегі образдар жүйесі. Сюжеті мен композициясы

4. «Оянған өлке» романындағы қаламгердің өндіріс тақырыбын меңгеру жолындағы ізденістері

Сурет: queenanneboleyn.com