"Соттау, жауапқа тарту". Әлемде тұрмыстық зорлық жасағандар қалай жазаланады?

Әлем елдері тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесін қалай шешіліп жатыр? Қандай халықаралық ұйымдар көмек бере алады? Өркениетті елдерде қандай заң тиімді? Massaget.kz тілшісі шолу жасады.

"Ыстамбұл конвенциясы" не шешеді?

Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық пен тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі Еуропа Кеңесінің конвенциясы (Ыстамбұл конвенциясы) 2011 жылғы 11 мамырда қабылданып, 2014 жылғы 1 тамызда күшіне енді. Ыстамбұл конвенциясы - әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықпен күресу үшін арнайы жасалған ең озық халықаралық құжат.

Құжат бойынша мемлекет қандай қадамдар жасауы керек?

• зорлық-зомбылықтың алдын алу (ақпараттық науқандар, агрессорларға арналған бағдарламалар, мамандарды оқыту, гендерлік стереотиптерді жою үшін БАҚ пен жеке секторды тарту);
• зорлық-зомбылық құрбандарын қорғау (агрессордың жәбірленушіге жақындауын бақылайтын қорғау тетіктерін енгізу, елдің бүкіл аймақтарында қолжетімді орталықтар құру;
• тәулік бойы жұмыс істейтін сенім нөмірлерінің болуы)
• кінәлілерді жауапқа тарту (кінәлілерге тосқауылдық санкциялар енгізу, әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың барлық түрлерін қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін заңнаманы әзірлеу, тиімді полиция тергеуін құру, көмекке шақыруларға жедел ден қоюды қамтамасыз ету, қауіпті жағдайларды шешу және әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық туралы барлық мәлімдемелерді тергеу;
• қолдау және емдеу жәбірленушілерге құрметпен қарау, жәбірленушіні кінәлаудан және гендерлік стереотиптерден аулақ болу);

Фото: Pixabay.com

Германия

Германияның федералды үкіметі әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықпен күресу жөніндегі бірінші іс-қимыл жоспарын 1999 жылы қабылдады. Жұмыс топтарына федералдық министрлік өкілдері және аймақтық билік органдары, қауымдастықтар мен коммерциялық емес ұйымдардың қызметкерлері қатысты.

Мәселен бұдан 10 жыл бұрын 2013 жылы елде тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күресу үшін азаматтарға арналған тәулік бойы жұмыс істейтін алғашқы республикалық сенім телефоны (Hilfetelefon) іске қосылды. Оған мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінеді. 2013 жылдан 2018 жылға дейін сенім телефонына 185 мыңнан астам қоңырау түсті. Сенім телефоны неміс тілінде және 17-ті өзге тілде сондай-ақ есту қабілеті нашар адамдарға да кеңес берген. 2019 жылғы есеп бойынша, неміс тілінен кейін консультацияларда ең көп таралған тілдер араб, парсы және орыс тілдері болды.

2019 жылы Германияда кеңес беру орталықтары мен әйелдерге арналған баспаналардың инфрақұрылымын кеңейту және жақсарту үшін шамамен 5 миллион еуро бөлінді. 2020 жылы бұл сома 30 миллион еуроға дейін өсті. Жалпы, 2023 жылға қарай зорлық-зомбылық құрбандарына көмек көрсету жүйесін дамытуға бюджеттен жалпы сомасы 120 миллион еуро бөлінеді.

Фото: Pixabay.com

Аустралия

2011 жылы Аустралия үкіметі әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықты азайту үшін 2010-2022 жылдарға арналған ұлттық жоспарын бекітті. Ол төрт бөліктен тұрады.

1. Бірінші қадам ретінде әрбір штатта немесе аумақта жұмыс тобында кем дегенде бір жергілікті үкіметтік емес ұйым отбасылық зорлық-зомбылыққа қарсы күреседі.
2. Екінші кезеңде кеңес беру орталықтарына, баспаналарға және тәулік бойы жұмыс істейтін сенім телефондарына қолдау көрсетіледі. Зорлық-зомбылық әрекеттеріне қатысты істерді қарайтын сот пен құқық қорғау органдарының жұмысын жақсартуға бағытталған бағдарламалар жүзеге асырылады.
3. Үшінші кезеңде ұйымдар мен бағдарламалар Аустралия үкіметінің бюджетінен де, Австралия штаттары мен аумақтарының бюджеттерінен де қаржыландыру алады.
4. Төртінші кезеңде профилактикалық көмекке, баспаналарға және медицина қызметкерлерін мамандандырылған оқытуға ел бюджетінен 328 миллион австралиялық доллар (230 миллион доллар) бөлінеді.

Украина

2011 жылы Украина әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық пен тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу және оған қарсы тұру туралы Еуропа Кеңесінің конвенциясына (Ыстамбұл конвенциясы) қол қойды. Он жылдан астам уақыт бойы ол консервативті саясаткерлер мен шіркеу тарапынан кедергілерге тап болды, бірақ 2022 жылдың маусымында президент Владимир Зеленский Конвенцияны ратификациялады.

2017 жылы желтоқсанда Украинаның экс-президенті Петр Порошенко тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы заңға қол қойды. Ол 2019 жылы күшіне енді. Яғни, енді отбасында жақын адамына физикалық, психологиялық немесе экономикалық зорлық-зомбылық жасаса агрессор қоғамдық жұмыстарға тартылады және бес жылға сотталуы мүмкін.

Фото: Тұрар Қазанғапов

Украинада сенім телефоны 2020 жылы толықтай іске қосылды. Сонымен бірге 2017 жылдан бастап Украинада "Полина" жобасы жүзеге асты, онда полиция қоңыраулар мен хаттарға жауап берді және жедел әрекет ету топтары құрылды. 2017 жылы мұндай мобильді топтар Киев, Одесса және Северодонецкіде пайда болса, 2019 жылдың күзде олардың саны 45-ке жетті.

Қазақстандағы жағдай қалай және не жетіспейді?

Қазақстанда соңғы 4,5 жылда үйдегі зорлық зомбылықтан 869 адам көз жұмды. Денсаулыққа ауыр зиян келтірудің 2086 фактісі тіркелді. Өңірлерде отбасыларға қолдау көрсететін 70-ке жуық орталық құрылды, бірақ бұл әлі де аз. Алдағы 3 жылда тағы 100-ге жуық осындай орталық ашылады.

Үкімет отырысында Премьер-министрі Әлихан Смайылов тұрмыстық құқық бұзушылықтардың жартысы мас күйінде жасалатынын айтқан еді.

Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа тап болған отбасыларға жүйелі түрде психологиялық көмек беру жұмыстары жүргізілмейді. Бұл ретте жедел желі мен сенім телефондарының мүмкіндігін кеңейту қажет, - деп тапсырма берді үкімет басшысы.

Фото: Тұрар Қазанғапов

Гендерді зерттеуші заңгер Әйгерім Құсайынқызы Қазақстандағы әйелдерге қарсы зорлық-зомбылықтың көбеюін осылай түсіндірді.

Криминалистикада әйелдерді әйел болғаны үшін ғана өлтіруді - фемицид деп атайды. Бұл криминалистикада homicide, суицид және экоцид секілді ұғымдармен іспеттес. Осы тұрғыда ҚР қылмыстық кодексі өшпенділік қылмыстардың ішінде әйелді өлтіруді фемицидтік қылмыс деп қарастырмайды. Еліміздің заңында бұл мәселе тек "адам өлтіру" бабы ретінде қаралады. Мұндай бабты қосуды 2013 жылы БҰҰ айтқан болатын. Яғни олар күйеуінің әйелін өлтіруін бөлек қылмыс ретінде қарауды ұсынды. Қазіргі таңда фемицид қылмысы тек Бельгияның заңында бар.

Әлемдік статисикада біз, жалпы әйелдерге жасалатын қылмыстың азайғанын, бірақ кейбір елдерде пандемия кезеңінде күшейгенін байқаймыз. Сондай-ақ Қазақстан секілді елде мұндай қылмыстарды тіркеу қиындығы бар. Мәселен, елімізде біз орта есеппен( БҰҰ дерегі) жылына 400 әйел күйеуінің, ағасының, туыстарының қолынан қаза табады. БҰҰ дерегіне сүйенсек, әлемде сағат сайын 5 әйел, күніне 137 әйел фемицид құрбаны болады. Еліміз бойынша феминцид қылмысы бойынша статистика айта алмаймыз, себебі прокаротура беретін есепте ерлер мен әйелдердің қылмысын бөліп-жарып қарастырмайды. Бөлек бап болмағандықтан тек болжай аламыз, - деді заңгер.

Оның айтуынша, ҚР тұрмыстық зорлық-зомбылық қылмысы 2017 жылдан бастап қылмыстық кодекстен әкімшілік-бұзушылық кодексіне ауысты. Бұл заң әйелдің өмірін құнсыз қылды.

Яғни күйеуі әйелін ұрып-соғуы бірден қылмыс болып саналмайды. Бірінші кезекте, ескерту беріледі, кейін айыппұл төлейді және қамау секілді шаралар болады. Бізде 2009 жылы қабылданған тұрмыстық-зорлық зомбылықтың алдын алу шаралары бар, ал жалпы тұрмыстық-зорлық зомбылыққа қарсы заңнама 2019 жылы мәжіліске өткен еді, алайда кейін кері қайтарылды. Сол қаралмаған заңның салдарын біз көріп отырмыз, - деді Құсайынқызы.

Қай елдерде әлі күнге дейін тұрмыстық зорлық-зомбылық қарсы заң дұрыс жұмыс істемейді?

Дүниежүзілік банктің 2021 жылға арналған мәліметі бойынша, келесідей елдерде тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күресуге арнайы бағытталған заңнама жетіспейді.

Ауғанстан.
Гаити.
Гвинея.
Конго Демократиялық Республикасы.
Батыс жағалау және Газа секторы.
Ирак.
Иран.
Йемен.
Камерун.
Катар.
Кот-д'Ивуар.
Лесото.
Ливия.
Мавритания.
Мали.
Мьянма.
Нигер.
Оман.
Конго Республикасы.
Ресей Федерациясы.
Сирия.
Сомали.
Судан.
Танзания.
Бару.
Өзбекстан.
Экваторлық Гвинея.
Эритрея.
Эстония.
Оңтүстік Судан.

Жасұлан Ордабаев

Аптаның басты оқиғалары мен пайдалы видеоларды көру үшін YouTube арнамызға жазылыңыз