Түркияда мектептің тарих бағдарламасына түбегейлі өзгерістер енгізіліп жатыр. Жаңа шешімге сәйкес "Орталық Азия" термині "Түркістан" терминімен ауыстырылатын болады. Бұл өзгерісті ел президенті Режеп Тайып Ердоған қолдады, – деп хабарлайды Massaget.kz тілшісі.
Қазақстан тарихындағы "Түркістан" терминінің шығу тегі туралы Tengrinews.kz-ке Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бас директорының орынбасары, ғылым кандидаты Ержан Торайғыров айтып берді.
"Түркістан" – ежелгі термин. Тарихи дереккөздерге жүгінсек, бұл терминнің алғашқы ескертулері 639 жылы кездеседі. Бұл жағдайда ол "түркі елі" дегенді білдіреді. Бұл Еуразияның кең аумағында түріктер үстемдік еткен кезең болды. Бұл термин қағанат түріндегі мемлекеттерімен бірге ұлы түріктер саяси аренадан жоғалып кеткеннен кейін де жалғасын тапты. Ол Қараханидтер әулеті кезінде кең таралды, содан кейін бұл термин ХХ ғасырдың басына дейін болды.
Батыста бұл аймақ шартты түрде 3 бөлікке бөлінеді. Яғни Шығыс Түркістан – Батыс Қытайдың қазіргі аумағы, қазір Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық округі орналасқан. Оңтүстік Түркістан – Солтүстік Ауғанстан мен Иранның аумағы. Батыс (Ресейлік немесе орыс) Түркістан – оған XIX ғасырда Ресей империясының құрамына кірген мемлекеттер жатады. Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттері жаулап алынғаннан кейін "Түркістан өлкесі" деген ұғым пайда болады (олар Түркістан қаласы – бүкіл Түркістан облысы деп қате санаған). 1867 жылы реформалар жүргізіліп, бұл аумақ 1917 жылғы революцияға дейін Ресей империясының құрамы ретінде Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына кірді. Содан кейін автократия құлатылып, Кеңес өкіметінің құрылуы басталды.
1918 жылы сәуірде Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды.
1919 жылы Түркістандағы негізгі позициялардың бірін иеленген белгілі қайраткер Тұрар Рысқұлов Түркі Республикасын құруға шешім қабылдады. Оның түсінігінде оған түріктер мен жалпы мұсылман халқы тұратын барлық аймақтар кіруі керек еді. Бұл жағдай Мәскеуді аздап алаңдатқаны анық. Рысқұлов қызметінен босатылады, ал 1924 жылы Түркістан кеңестік ұлттық республикаларға бөлінді, яғни ұлттық белгі бойынша – өзбек АССР және т.б. "Түркістан" термині біртіндеп "Орта Азия" терминімен ауыстырыла бастады. Сонымен қатар бұл тек ішкі кеңестік тұжырымдама болды, ол шетелде қолданылмады.
"Орта Азия" термині экономикалық процестермен байланысты. КСРО-да 20 экономикалық аудан құрылды, олардың арасында Ортаазиялық экономикалық аудан және қазақстандық экономикалық аудан болды. Орта Азия – отырықшы егіншілік ауданы, ал Қазақстан – көп жағдайда көшпелі аудан деп есептелді. Олар үшін бөлек экономикалық аймақтар болып бөлінді. Сондықтан әрдайым "Қазақстан және Орта Азия" деп айтылып келген, яғни олар әртүрлі шаруашылық саласы және инфрақұрылымы бар екі экономикалық аймақты меңзеген.
XVIII-XIX ғасырларда ресейлік шенеуніктер мен зерттеушілер Түркістан – Ташкент пен бүкіл Ташкент облысын қоса алғанда, қазіргі Өзбекстанға дейінгі Оңтүстік Қазақстанның аумағы деп есептеді. Яғни ресейлік зерттеушілердің түсінігінде Сырдарияның артындағы барлық жер – Түркістан. Тәжікстан мен Түрікменстан бұл аумаққа кірмейді.
Батыс тұрғысынан, бұл аймақ XIX ғасырдың ортасында "Орталық Азия" деп аталды. Сол Оңтүстік Қазақстан, Ауғанстан, Орта Азия мемлекеттері. Олардың барлығы "Орталық Азия" деп аталды.
Бұл термин Кеңес Одағы ыдырағанға дейін болған. 90-жылдардың басында егеменді мемлекеттер құру процесі басталды және осы уақытта "Түркістан" терминінің тақырыбы қайтадан көтерілді. Оны біріктіруші фактор ретінде қолданғысы келді. Бірақ ол кезде бұл идея жүзеге аспады, өйткені иран тілді ел болып табылатын Тәжікстан болды. Ол бұл тұжырымдамаға сәйкес келмеді. Сондай-ақ кеңес мемлекеттері өз егемендігін енді алды, бірақ қайтадан белгілі бір идеологиялық одаққа бірігу керек болды, бұған байланысты кейбір саяси келіспеушіліктер туындады. 1992 жылы Қазақстан Президенті Орта Азия мемлекеттері басшыларының Саммитінде бұл ескірген терминнен бас тартуды ұсынды. "Орта Азия – Қазақстан" терминін жалпыға бірдей танылған халықаралық "Орталық Азия" терминімен ауыстыру ұсынылды. Орталық Азияға Моңғолия мен батыс Қытайдың бір бөлігі кіреді. Кейде Ауғанстан да кіреді (бірақ бұл тұрғыда аздап келіспеушіліктер бар).
Бұл жерде тұжырым тағы да пікірталас туғызады, өйткені бүкіл Орталық Азия өңірін "Орталық Еуразия" деп атауға, ал Қазақстанды – "Еуразия орталығы" етуге ұсыныстар бар. Бірақ бұл да идеологиялық сәт. Мұндай идеялар да айтылады.
Бұл жерде түрік оқушыларына арналған оқулықтармен танысу керек, өйткені біз олардың қандай тарихи кезең туралы айтып жатқанын нақты білмейміз. Егер бұл кезең орта ғасырларға қатысты болса, онда бұл өте дұрыс, өйткені бұл термин осы аймақты және түркі этносының өмір сүруімен байланысты болған оқиғаларды дұрыс белгілейді. Егер қазіргі жағдай туралы айтатын болсақ, онда бұл тұжырымдаманы мәдени бірлікті білдіретін термин ретінде тарихи ортақ мұраның бір түрі ретінде түсіну керек.
Бір жағынан, бұл ішкі мәселе, түріктер өздерінің оқулықтарында не сипаттау керектігін өздері шешеді. Олар өздерінің ықпалын таратуға бағытталған қандай да бір саяси мәселелерді қозғамайтыны түсінікті. Бұл, ең алдымен, түрік халқының бір кездері шыққан жерімен, яғни Түркістан аумағымен ортақтығын көрсетуге бағытталған таза идеологиялық жоспар. Көрші мемлекеттермен ортақтығын белгілеу.
Қазақстанда Түркістан қаласы бар. Түркістан облысы құрылды. Менің ойымша, бұл аймақты осы терминмен белгілеу – Қазақстан үшін артықшылық.
Бірақ тағы да қайталаймын, қазіргі мемлекеттер, мысалы, тәуелді мемлекеттердің мұндай рөлін қабылдамайтын шығар.
Мен бұл жерден ешқандай ықпал мен қауіп-қатерді көрмеймін, өйткені Шығыс Түркістан деген ұғым бар, ол қазір Қытайдың құрамында орналасқан. Саяси сәттерді қарастыратын болсақ, бұл Қытайға да өз ықпалын кеңейту әрекеті. Бірақ менің ойымша, Түркия бұған бармайды, мектеп оқулықтарында тек түркі қағанаттары мен тарихына байланысты оқиғалар туралы айтылады.
Өзекті жаңалықтарды өз уақытында оқу үшін Facebook парақшамызға жазылыңыз!