"Қайта қолға алуымыз керек". Лингвист жаңа латын әліпбиін ұсынды

Егер кешіге берсек, халық қаша береді. Лингвист, "Халықаралық Қазақ тілі" қоғамының мүшесі Серік Ерғали латын әліпбиіне көшу жұмыстары неге кешеуілдеп жатқанын айтты, - деп хабарлайды Massaget.kz тілшісі.

 - 2016-2017 жылдары латын әліпбиіне көшу мәселесі белсенді түрде қозғалды. Қазір бұлай саябырлап қалуына не себеп? 

"Латын әліпбиіне көшу мәселесі әубастан-ақ дұрыс қолға алынған жоқ. Өйткені бірінші бұл істі лингвистер емес, бағдарламашылар қолға алды. Олар қазақ тілін ағылшынның 26 әрпі сияқты компьютер пернетақтасына қоса қоямыз деп ойлады. Солай бірінші нұсқа 26 әріппен шықты. Алайда біздің тіліміз 26 әріпке сыймады, ол мүмкін емес еді. Осылайша шала істен соң бағдарламашылар жөніне кетті. 2016 экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың жаңа жарлық шығарды. Ол да дұрыс болмай, әріптердің басына кекіл қойылды. Төбе жағында кекілі бар нұсқа да көптеген адамның дауына қалды. Ақыры оны да жетілдіруге тура келді.

Графика таппай жүргенде 2016 жылы ата-аналар қазақ мектебінен қаша бастады. Одан кейін 2017 жылы ата-аналардың көбі балаларын орыс мектебіне бере бастады. Сол жылдардан бері қарай алып қарасақ, қазір орыс мектептерінің 70-80 пайызын қазақ балалар оқиды. Оған себеп үстінде айтқанымдай графикаға ауысу мәселесі. Ол кезде кейбір жас ата-аналар қазақ тіліне және оның жазуына, әдістемесіне сеніңкіремей, балаларын орыс мектебіне беруді ұйғарды"

 - Бұл мәселе қашаннан бері көтеріліп келе жатыр? 

"Мен 2000-шы жылдары "қазақ тілінде өзінің жеке төл әліпбиі жоқ, қазіргі 42 әріптен тұратын әріптер ол орыс пен қазаққа ортақ әліпби деп айтқан едім. Содан кейін белгілі лингивст Әлімхан Жүнісбек ағамыз бұл іске кіріскен еді... Бірақ қазіргі жас лингвистердің арасында бұл саланы аса меңгеріп жатқан адамдарды көрмей тұрмын. Қазіргі таңда латын ғарпіне көшейік деуден лингвистердің өзі қорқып қалды. Латын графикасының кешеуілдеуіне себеп – біріншіден, халық қабылдамады және екіншіден, орыстілді балалардың көбейіп кетуі. Яғни басынан шала басталған іс".

 - Латын әліпбиеіне не үшін көшуіміз керек? Қазақ тілі үшін қандай маңызы бар? 

"Бізде тілді қолданып жүрген орта зерттелмейді. Әлеуметтік лингвистика деген ғылым атымен жоқ. Әлеуметтік лингвистика - тілді тұтынушылар мен тілдің жазушыларын зерттейді. Бұл ғылым елімізде 2000-шы жылдардың басына дейін ғана болған. Қазір осындай терең зерттеу жүргізбей, әріпті ауыстырумен айналысып кетті. Негізі әріптің жұмысы жоспарда 2-3 болып қаралуға тиіс. 

Қазақ тілінің емлесі мен орфография мәселесі кириллицадан құтылмай өзгеру жағы қиын болып тұр. Қазір орыс тіліне бағынышты әріптермен сөйлесіп жүрміз. Мұны тіпті көпшілікте те қабылдамайды. Себебі, бәрі орыс тілінде жазуға бейімделіп келеді, тіпті бейімделіп қалған. Ал таза қазақылардыру үшін әліпбиді ауысытыруымыз керек. Яғни латын ғарпіне көшу арқылы біз тіліміздің емлесі мен орфографиясына реформа жүргіземіз". 

 - Сіз өзіңіз латын әліпбиін ұсынып көрдіңіз бе? 

"Мәселен, қазіргі ә,ө, ұ секілді әріптерімізді сол күй қалдырып, қалғандарының бәрін латынға ауыстыруымыз қажет. Сонда бірнеше әріпке ғана кекіл қойылуы мүмкін, ал қалғаны латынның 26 әрпіне кірістіріледі. Ал ю,я секілді әріптердің керегі жоқ. Олар екі әріптің қосындысымен жаза береміз. Нәтижесінде әліпбиімізде 31-32 әріп болады. Қазір 42 әріптің кесірінен пернетақтамызда көптеген функция атқарылмай қалып жатыр. Бұл өзгеріс біздің халықтың латынға деген жатырқауын азайтады. Біз баланы оқытып отырған ата-ана мен ата-әжеге де мән беруіміз керек. Сол себепті ең алдымен, олардың да көңілінен шығу керек. Латын ғарпіне көшуді қайта қолға алуымыз керек. Себебі, біз кешіккен сайын халық тілімізден қаша бастайды.

Бізге қарап отырған түркі текті халықтар бар. Егер біз дұрыс реформа жасай алсақ, олар біздің соңымыздан ілесе кетпек. Кейін ол үлкен тілдік ортаға айналуы мүмкін". 

Жасұлан Ордабаев

Қызықты жаңалықтар мен видеоларды көру үшін TikTok арнамызға жазылыңыз!