Қазір жастардан бастап үлкен буын өкілдеріне дейін отандық туындыларды жарыса көріп жүр. Бұл көңіл қуантатын іс. Көптің көңілінен шыққан бұл туындылар "Абай жолынан" басталып, "Ахмет. Ұлт ұстазымен" жалғасады. Кейінгісі - "Міржақып. Оян қазақ". Massaget.kz тілшісі дәл осы жобалардың бас продюсері, Сан-Франциско Өнер Академиясының кино және телевизия продюсері мамандығы бойынша түлегі Айсәуле Әбілдамен сұхбаттасып, кино түсірудің қызығы мен қиындығын сұрады. Сондай-ақ, түсірілім барысында жазылған күнделіктерге сүйеніп, тарихи кино түсіруде қандай қиындық кездесетініне шолу жасады.
"Қуып шықты". Кино түсірудің машақаты қандай?
Қарапайым көрермен көркем дүниенің астарында қаншама дүние барын біле бермейді. Содан болар, көп нәрсеге келгенде, жұрт "бар дүние ғой, толып тұр емес пе?" деуге құмар. Айсәуле Әбілда да мұндай мәселе барын жасырмады. Өйткені сайын дала төсіндегі шағын жердің өзін телехикаяның әр деталі үшін сатып алып жүр екен.
"Сценарий жылдан-жылға күрделене түсті, карантин, бірнеше рет инфляция болды. Көбі жеке-жеке есте қалмаған шығар, алайда сол кездерді ойласам әлі күнге денем түршігеді. Локация табу, әсіресе, 30-жылдарға келетін үй, кабинеттер жоқ, дала сахналары мен мал жағы да қинап жіберді. Мысалы, қазір түсірілім жасайтын кең дала керек десе, "ой жер толып жатыр ғой, дала деген сайрап жатқан жоқ па" деп ойлауыңыз мүмкін. Ал іске келгенде Алматы маңынан сол жердің өзін тегін табу қиын", - дейді ол.
"Тұмар" байқауының жеңімпазы атанған шығармашылық топтың кино түсіру процесінің өзі кино деуге тұрарлықтай. Бірнеше жобаның бас продюсері сериалдарға арнап арнайы күнделік те жүргізеді екен. Ал онда түсірілім барысындағы сан түрлі оқиға жазылады.
"Кейде түсіру барысында бастан кешкен оқиғаларымыздың өзі бір кино болды ғой деп ойлап қоямын. ...Бір бай ағамыз бәленбай шақырым фазендасына кіруге рұқсат беріп алып, кейін соңына шыдамай қуып шыққан. "Әйелім көрсе, ұрысады" деп шырқырағанын көргенде аяп кеткенмін. Бірақ Құдай оңдап, "Абай жолы" сәтті жоба болды ғой, сонымен бәрі ұмытылып кетті", - деген еді ол "Абай жолы" туындысы туралы.
Халық айтса, қалп айтпайды. Көп ұнатса, демек, бос сөз емес. Ал бұл жобалардың сәтті шығуының тағы бір тетігі кинодағы әр орынның асқан сақтықпен таңдалатынында болса керек.
"Осы Алматыдағы Сейфуллин көшесіндегі ескі тергеу изоляторы 2018 жылдан бері қараусыз қалғалы жылдан-жылға тозып барады, ішінің бәрі тоналып, быт-шыты шыққан. Өзіміз 2020 жылы "Хабар" арнасына түсірген "Абай жолында" да, 2021 жылы "Қазақстан" арнасының тапсырысымен "Ахмет. Ұлт ұстазында" да пайдаландық, биыл да қайта соғып отырмыз. Бұл өзі 1895 жылдан бері, яғни патша заманынан бері келе жатқан өте ескі ғимарат қой. ХІХ ғасырда Верный фортының айдауға жіберетін пункті болған. Кейін 1922 жылы Қазақ КСР-нің түрмесіне айналған. 1974 жылы реконструкцияланып, ескі ағаш корпустардың орнына жертөлесін қоспағанда 4 қабатты 3 ғимарат салынған. Жертөлесінің өзі 1500 метрді қамтитын лабиринт. Екі қабат есіктерінің өзі қазір таптыра қоймайтын антиквариат", - дейді ол.
Ұлт зиялылары түсірілген жерде қазақтың табиғатына, ұлттық болмысына тән дүние жарыса жүреді. Соның бірі - киіз үй. Бірақ көркем туындының бұл бөлшегіне келгенде де бір мәселе шығыпты.
"Киіз үйді Қазалы тұрғыны ақұдай ағадан жалдағанбыз. Тігетін жандардың бәрі Моңғолиядан келген қандастарымыз екен. "Бұл кісілерден кейін тіге алатын ұрпақ бар ма?" десем, "жоқтың қасы, ана бір кісінің ұлы ғана тіге алады" дейді. Киізді де ешкім бастырмайды, таза киіз табу қиын. Осылай-осылай ұлтқа қатысты атрибуттар тек боратып өлең жазып, қызыл сөзді сапыра сөйлеу ғана болып қалатын шығар деп ойладым да, қазір өлеңнің өзін ұйқассыз жазу белең алып, қызыл сөзі көп жазбаны соңына дейін оқи алмайтынымыз еске түсіп, мүмкін олар да қалмайтын шығар деген тоқтамға келдім", - деген ол "Міржақып. Оян, қазақ!" туындысының күнделігінде.
Жер іздеу - кино түсіріліміндегі ең қиын жұмыстың бірі. Бұл орайда ескі ғимараттар бірінші назарға алынады.
"1890 жылы салынған, 130 жылдық тарихы бар, әскери штаб та, мектеп те, туберкулез ауруханасы да болған, қазір жай жатқан осы ғимараттың ішін былтыр түгел жөндеуден өткізіп, электр жарығын тартып "Қазақ редакциясы" қылғанбыз. Биыл Міржақыптың Орынбордағы үйі еттік. Естеріңізде болса, "Ахмет. Ұлт ұстазында" қабырғаларын бояған едік, биыл 1930 жылдардағы Орынбордағы қабырға жапсырмаларын зерттеп, әрең дегенде тауып, жапсырттық", - дейді ол осындай тарихи орындардың бірі туралы.
"Баспаға берілмеген қолжазба". Деректер қайдан алынады?
Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы сынды Алаш зиялыларының өмір жолы мен қызметін телехикаяға айналдыру үшін тарихи дерек, кітап, монография пайдаланылған. Расында да, мұндай тұлғалардың жүрген жолын көрсету үшін бар дерекке сүйену аздық етер еді. Тың ізденіс, көп оқу - басты талап.
"Телехикая жазу барысында отыздан аса тарихи әдебиет пайдаланылды және бәрінің атауы фильм соңында толық берілді. Отыз бір әдебиеттің барлығы да толық оқылып, зерттелгеніне жеке куәмін. Сондай оқулықтардың бірі Марат Әбсеметовтің әлі баспаға берілмеген қолжазба кітабы, татар жазушысы Виль Галиевтің "Ұлтты оятқан кітап" ("Оян, қазақ!" кітабының ізімен), Гүлнәр Міржақыпқызының, Мәмбет Қойгелдінің және басқа да авторлардың кітаптары толық оқылды. Бұл сценарист-режиссер Мұрат Есжанның ғалымдар мен көрермен алдындағы адалдығы деп білемін, себебі басқа ешқандай кинода мұндайды кездестірмейсіз. "Ахмет. Ұлт ұстазы" және "Міржақып. Оян, қазақ!" картиналарында көрерменге берілген барлық ақпарат тарихи деректерге сай келеді", - дейді бұл жобалардың бас продюсері.
Бірнеше рет зерделенген дүние болған соң ба, туынды бірден қалың көрерменнің сүйіспеншілігіне бөленді. Тіпті жыламай көру мүмкін емесін айтқандар да табылды.
"Мұрат күнде үйге Міржақып, Алаш зиялылары туралы жаңа кітап құшақтап келген сайын жүрегім зырқ етеді. Білімнің артығы жоқ қой, алайда тағы не қосар екен, әскер жиғанын қосса, атты қайтеміз деп уайымдап жүрмін. Былтыр 30 аттың жырын көрдік, енді ондай сахналарды басқа маңға ыңғайлау керек деп қоямын. Соған қарағанда іштей келісіп тұрмын ба деп тағы ойлаймын. Сонымен, үш ай дегенде сценарий жарықтық бітті ғой. Жай біткен жоқ, оның өзі 5 рет қайта жазылып, соңғы 5 драфт деген жазуымен қолымызға тиді", - деген еді Айсәуле Әбілда сценарий туралы.
"Міржақып. Оян, қазақ" телехикаясында "Оян, қазақ" кітабы көрсетіледі. Ал бұл түпнұсқамен сәйкестендірілген екен.
"Жобаға дайындық барысында шығармашылық топ Гүлнар Міржақыпқызының өз шаңырағына барып, қызы Жанат апайдың рұқсатымен жеке архивімен танысқан еді. Сол жерде "Оян, қазақ!" пен "Бақытсыз Жамал" кітаптарының түпнұсқасын көрдік. Сол кездің кітаптары кіп-кішкентай ғана болады екен ғой. Деталь мен дерекке өте қатал қарайтын режиссер Murat Yeszhan сол жерде-ақ қоюшы суретші Еламан Айнабековке "тура осылай жасату керек" деді", - деп еске алды ол күнделігінде.
Айсәуле Әбілданың сөзінше, Алматыда ескі нұсқамен жұмыс істейтін бір ғана баспа бар.
"Ал ескі газет, кітап шығарудың қиындығын былтыр көрген мен мұның оңай болмасын сезе қойдым. Себебі ең үлкен мегаполис Алматы қаласы бойынша осындай ескі форматтағы қағаздармен жұмыс жасайтын жалғыз баспа ғана бар және оның қызметі де тым қымбат. Оған қоса, соны жүргізіп отырған орыс әйелге тәуелді боласың, ол демалысқа кетсе, күтесің, көңілі болмай жұмысқа шықпай қалса, жалынасың дегендей ғой. ...Хош, сонымен Міржақып Дулатұлы атамыздың "Оян, қазақ!" кітабын түпнұсқасына ұқсатамыз деп біраз әлекке түстік. Орыс апам да демалысқа кете береді екен, оны күтеміз деп үлгермей қаламыз ба деп біраз стреске түстік. Әйтеуір осы кітап ойнайтын сахналар шығам дегенше үлгерді ғой суретшілер. Соңында үлгеру үшін 1000 данасын бүкіл команда болып жабыстырып, түптеген едік", - деп еске алған ол түсірілім барысы туралы.
"Әуезовтің "Алтын қордағы" дауысын тауып таңдады".
Актерге қойылар талап қандай?
Қандай кинода болмасын, туындының өңін ашатын - актерлер. Тарихи жобаларда актер табу міндеті бірнеше есе қиындайды.
"Актерге келгенде режиссер Мұрат Есжан тым қатал. Әр актер үшін соңына дейін күреседі. ...Оған қоса Мұрат қазақы үнге, интонацияға ерекше мән береді. Қазақы үн, дала дауысы деген ұғымды көп адам елей бермейтін болар, алайда маңызын жоққа шығара алмайды. "Абай жолында" Мұхтар Әуезовтің "Алтын қордағы" дауысын тауып, Сәкен ағамыздың бір телесұхбатын қатар қойып тұрып таңдады. Одан кейін Ахметте Байғали ағаның тым қазақы үніне тоқтады. Ал Міржақыптың өзінің табиғатына сай даусы да зор, қоңыр. Меніңше, бұл тарихи драмалардың халықтың көңілінен шығуының бірден-бір себебі де сол режиссер сеніп, таңдаған үн болуы да мүмкін", - дейді бұл туралы жобалардың продюсері.
"Міржақып. Оян, қазақ" туындысында Міржақып Дулатұлының жары Ғайнижамалмен тойы көрсетіледі. Ал түсірілім тобы тарихи суреттердегі той көйлегіне ұқсатып көйлегін жасап шыққан.
"Биыл Ғайнижамалға образдар табу оңай болған жоқ, себебі ол жай ауыл әйелі емес, оқыған-тоқыған отбасыдан шыққан зиялы қыз. Міржақып атамыз бен Ғайнижамал әжеміздің тойлары да тамаша жерде өткені туралы деректер бар, той көйлегімен суретіне дейін сақталған. Сол той көйлегін шынайыға ұқсату үшін араламаған дүкеніміз жоқ. Содан барахолкаға барып, 2 күн аралап, костюмер қыз екеуміз 2 жаңа көйлек сатып алып, тігіншіге беріп, біріктіріп, осындай образ шықты", - дейді ол актрисаның образы туралы.
Ал Міржақып Дулатұлының қызының роліне актриса таңдау оңай іс болмапты.
"Қазақстанның Халық әртісі, "Отан" орденінің иегері Гүлжан Әспетова апаймен жұмыс істеудің өз қиындығы мен қуанышы бар, бірақ талантты да тәжірибелі жанмен бірге жүрген біз де бақыттымыз. Актер қауымының өз еркелігі болады ғой, оған қоса жасы 78-ге келсе. Кастингке видео сұратқанда бір ресторанда жазыпты. Артында артық дауыс көп, қайта жазып берсе деп өтінсем, "Ай, осы барым… Алса, алсын, алмаса, қойсын" депті. Оған дейін қаншама апаны сынамадан өткізіп, ойындағысы болмай жүрген Мұратқа бірден ұнады, алайда 7 өлшеп, 1 кесетін әдетіне сай бірден бекітпей, ұзааақ ойланды. Кейін осы кісіге тоқтап, билетін алып, Астанадан Алматыға алдырдық. Апай біраз уақыт бұрын басына, одан жақында ғана көзіне операция жасатқан екен. Ал, бізде телехикая өндірісінде қайдағы жағдай, 1 күнде барынша көп сахна түсіріп алуымыз керек. 18-20 сағат жұмыс істейміз. 1-күні тек төсекте жататын сахналар болған соң ба, әлде ұзақ уақыттан соң кинодағы сәті болғандықтан ба апай шаршап қалды. "8 сағат қана түсемін, мынау не масқара? Голливудта былай емес қой!" деп шу шығарды", - дейді ол күнделігінде.
Oisaule Instagram-парақшасынан
Алайда телехикаяны әсерлі еткен де дәл осы Гүлжан Әспетованың образы десек, еш қателеспейміз.
"Үстіне жаңа халатқа дейін алып кигізіп, бар көңілін табуға тырысып-ақ жүргенмен мына талабын орындау тым қиын ғой бізге. Ішімнен ертең келмей қалмаса деп уайымдап та тұрмын. Себебі басқа апа табу оңай емесін білеміз. Сонда да жабылып режиссерді басқа адам іздеуге үгіттедік. "Қазір тек төсекте жатқан сахналарын ғана түсірдік, ертең басқа күрделі сахналардың кезінде түсірілімнен бас тартса немесе ауырып қалса, тіпті де ауыр жағдайда қаламыз" деп шыр-пыр болдық. Сөйтіп, апай ертең шыға алмайтындай боп қалса деп, түнімен әже іздедік. Реті келмеді. Біреуінің қасы татуаж, біреуінің тілінде қазақылық жоқ, ой әбден шаршадық. Мұрат та осы кісіден айрылғысы жоқ. Апай жарты жыл бұрын болған операциясын айтпағандықтан біз де ескермеппіз, жас деп ойладық па, әйтеуір сахналарын 5 күнге қойғанбыз ғой", - деді ол.
"Ресей телехикаяларына 100 есе көп қаржы бөледі"
Тарихи дерек болған соң кинода да әр детальдің ескерілгені, өзгеріссіз берілуі құпталады. Бірақ оның бәрі айналып келгенде, қаржы мәселесіне тіреледі. Қалың көрермен мұның жай-жапсарын біле бермейді.
"...Ауылдың өзінен байқағаным - уәдеде тұрудың маңызы азайған секілді. Кинода көп ақша бар деп ойлай ма, көрінген жерден қарпып қалғысы келетіндер көп. Мысалы, бір кісінің үйінен 2-3 күн 5 литрлік баклажкамен шайға су алғанбыз ғой, күйеуі "15 мың төле" депті. Ондай ақшаны суға 1 жылда да төлемеуі мүмкін. Ертесі әйеліне 3000 бергем, бүгін түнде хабарласып "өткенде сіздер локация алдына тас төсегенде 2 рет біздің арбаны ала тұрып едіңіздер, күйеуім соған ақша алмағаныма ұрсып жатыр" деп тұр. Тағы бір күн жүрсек бұл ауыл шарбағының ішіндегі тасына дейін сататын шығар деп ойладым", - дейді ол түсірілім барысы туралы күнделігінде.
Ал бұл мәселе көрішлес Ресейде мүлде басқаша екен.
"Қиындықтың 80 пайызы сол бюджет тапшылығынан болады ғой. Алысқа шауып, Америка демей-ақ қояйық. Мына тұрған Ресейдің өзі телехикаяларына бізден 100 есе көп қаржы бөледі. Ол, әрине, экраннан байқалады. Мысалы, "Есенин" телехикаясында сол заманғы аэроплан ұшады, демек, оның бәрін жасап шықты деген сөз. "Троцкий" телехикаясындағы локациялар, пойыздар, киімдері жобаның сапасын арттырып жібереді. Ал біз ескі пойыз жалдауға шамамыз жетпей (оны тасымалдауы қымбатқа шығады) ағаштан вагон жасап жүреміз. Одан қалды ескі арба таппай, құрап, оның дөңгелегі қисалаңдап әзер жүріп, оны сүйрейтін атымыз ұзақ түсірілімге шыдамай үйіне қайтып, командамыздағы балалар сүйреп жүрсе, әрине, біздің өніміміздің сапасына әсер етеді. Ал көрермен сенің ондай жанкештілікпен түсіргеніңді қайдан білсін, жылы диванында отырып, АҚШ не Ресей сериалымен салыстыра салады",
"Халтура" жұмыс ретінде қарап үйреніп қалған".
Бір туындыға қанша уақыт жұмсалады?
Айсәуле Әбілданың айтуынша, көп компания жобаларды 1 жылға созбайды. Ал бұл топта мүлде басқаша.
"Бір жобаны 8-9 айда толық бітіріп, өткізіп жүрміз. 3-4 ай тақырып зерттеліп, сценарий жазылады, 1,5 ай дайындығымыз бар, түсірілімге 1 айдан аса уақыт керек, одан кейін 2 ай постпродакшн бар. Нарықтағы көп компания бұлай жұмыс істемейді, себебі бір жобаны бұлай 1 жыл жасаса, өз-өзін ақтамайды ғой. Оған қоса, штатта ұстайтын аз-кем адамы мен офисінің шығыны бар дегендей. Сол үшін оларды да түсінемін, өзімізді де қашанға дейін осылай жүре алар екенбіз деп уайымдаймын", - дейді Айсәуле Әбілда бұл туралы.
Әрине, мұндай жұмыстың астарында үлкен шығармашылық топ бары түсінікті. Алайда көбі жұмысқа келгенде ақсап жатады.
"Тағы бір ескеретін жайт - кино көпшіліктің күшімен шығатын өнім. Нарықтағы мамандар сериалға "халтура", "тез түсіріп тастайтын" жұмыс ретінде қарап үйреніп қалған. Алғашқы жылдары сонымен күрестік. Кино нарықта толықметражды кино өндірісін бірінші планға қойып, телехикая өндірісін тез ақша табудың жолы деп қарайтын түсінік қалыптасқанын байқадым. Сол үшін келесі жобаларыма, жалпы біз түсіріп жатқан Алаш идеясына сенетін, қазақы түсінігі бар, жасап жатқанымыз "халтура" емес, үлкен іс екенін түсінетін мамандар тарта бастадым", - дейді ол тарихи туындылардың сәтті шығуының бір себебі туралы.
Айсәуле Әбілда Instagram-парақшасында өздерін жұрт үлкен компания деп ойлайтынын да жазған.
"Абай жолы", "Ахмет. Ұлт ұстазы", "Міржақып. Оян, қазақ!" жобаларын жасағанға бізді алапат офисі бар, сұмдық компания деп ойлайды екен. Өзіміз де барымызды киіп, бақанымызды тағып, түрді өлтіріп жасап аламыз ба, әйтеуір "офистеріңіз жоғарғы жақта шығар", "офиске соға кетсек" деп жатады. Офис дегенді біз съемкаға дайындық кезде ғана көреміз ғой, оған дейін қоян боламыз", - дейді ол.
Көрермен шығармашылық топтан бөлек, расында, осындай ірі-ірі жобалардың артында қарапайым ғана ерлі-зайыптының ізденісі тұрғанын біле бермейді. Көп нәрсе асүйде талқыланып, сол жерден ұлт мұратын, Алаш зиялыларының идеясын көрсететін соны туындылар шығып жатқанына да қанық емес. Әрине, түсірілім барысындағы қиындықтарды жіпке тізудегі мақсат кері тартудың кебі емес, қайта көрермен қошеметіне ие болған туындылардың шынайы дерекке сүйенетінін, тарихпен тұтасатынын, қала берді тағы да астарында үлкен еңбек барын көрсету ғана...
Жаңалықтарды бәрінен бұрын біліп отырғыңыз келсе, Telegram-арнамызға жазылыңыз!