Қазақстанда атом реакторларының жұмысы үшін қажет ядролық отын – уран таблеткаларын өндірудің толық циклі бар. Өскемендегі зауытта отбасы мүшесінің бәрі жұмыс істейтін бірнеше әулет бар. Кейбірінің жалпы тәжірибесі 300 жылдан асады. Tengrinews.kz тілшілері атом фармацевтерімен сұхбаттасу үшін елдің шығысына барып қайтты, – деп хабарлайды Massaget.kz тілшісі.
Кәсіпорын өмірімен танысу үшін ең алдымен біз өз уақытында өте танымал болған Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің Төмен байытылған уран банкіне (ТБУ) бардық. Немесе бір сөзбен айтқанда, МАГАТЭ ТБУ банкі. Міне, сыртқы көрінісі осындай.
Бұл жерді Ұлттық ұлан қорғайды. Мұнда жету үшін арнайы рұқсат қажет, оны тек Венада – МАГАТЭ штаб-пәтері ғана бере алады. Сыртын түсіруге болмайды. Ішінде сіз тек белгілі бір жерлерді ғана суретке түсіре аласыз.
Төменде контейнерлердің (тасымалдау және орау жинақтары немесе ТУК-тар) кесіндідегі көрінісі көрсетілді.
Банкті Қазақстанда салу туралы талқылаулар болған кезде ақпараттың жеткіліксіз болуына байланысты кейбіреулер ядролық отынды ядролық қалдықтармен байланыстырды. ТБУ банкі 10 жыл бұрын "иә" дегеніне қарамастан, 5 жыл бұрын пайдалануға берілсе де халықтың сұрағы әлі таусылмайды.
"Бұл ешқандай да ядролық қалдықтар емес. Бұл жылу бөлетін жинақтарды (ЖБЖ) өндіруге қажетті қарапайым шикізат. Алдымен одан ұнтақ жасалады, содан кейін ұнтақтан отын таблеткасы жасалады. Содан кейін ол жылу шығаратын жинаққа орналастырылады. Ал қазір ЖБЖ реактордың белсенді аймағына орналастырылған. Қойманы офлайн режимде бақылайтын қызметкерлерімізден басқа, МАГАТЭ штаб-пәтерінен камералар арқылы нақты уақыт режимінде де мұнда не болып жатқанын бақылайды", – деп түсіндірді", – ҮМЗ АҚ өткізу жөніндегі директоры Александр Ходанов.
"Бұл материал кепілдендірілген жеткізу механизмінің резерві. Атом энергиясын пайдаланатын және атом электр станциясы бар барлық елде ядролық отын өндірудің толық циклі бола бермейді. Атом станциясы шамамен үш жылда бір рет ядролық отынды қайта жүктеуді талап етеді. Және бұл жанармай бір жерден келуі керек. Теориялық тұрғыдан жанармай жеткізушісі белгілі бір елден бас тартқан жағдайлар болуы мүмкін. Содан кейін ел МАГАТЭ-ге жүгінеді, онда өз кезегінде олар сұранысты қарастырады және қажет болған жағдайда ядролық отын жасау үшін осы материалды пайдалануға рұқсат береді. Бірақ мұндай жағдайлар әлі болған жоқ", – деп қосты ол.
Айта кетейік, Қазақстан үшін бұл – имидждік жоба. Мамандар біздің еліміз төмен байытылған уранды сақтау үшін ақша алмайды дейді.
"Бұл – біздің мемлекетімізге деген жоғары сенімнің белгісі. Мен МАГАТЭ-нің әртүрлі келіссөздеріне жиі барамын. Қазақстан уранның ірі өндірушісі ретінде ғана емес, сонымен қатар ТБУ банкі орналасқан ел ретінде де танымал", – деп атап өтті Александр Ходанов.
Қойма ғимараты екі қауіпсіздік жүйесімен жабдықталған. Біріншісі – өзін-өзі қамтамасыз ететін тізбекті реакцияны анықтау. Екіншісі – фторидті анықтау. Біз сияқты сирек келетін қонақтар үшін әрқашан міндетті және егжей-тегжейлі нұсқаулар беріледі. Әрқайсысына дозиметр де беріледі. Егер бірдеңе дұрыс болмаса, дозиметрден көрсеткіштер алынады, бұл қатысушылардың әрқайсысы қандай сәулелену дозасын алғанын көрсетеді.
Ал бұл – ТБУ банкінің "сақтаушысы" (ресми түрде – дайын өнім қоймасының шебері) Нұрсұлтан Еранұлы. Оның және командасының еңбегінің арқасында мұндағы барлық жүйе дұрыс жұмыс істейді. Иә, штаттан тыс жағдайлар ешқашан болмаған.
"Ғимарат ядролық қауіпсіздікке де, ядролық материалдарды физикалық қорғауға да қажет параметрлерді ескере отырып жасалған. Ашық түрде материал жоғары радиоактив фон шығарады. Бірақ ТУК дизайны радиациялық фоннан қорғауды қамтамасыз етеді. Қабырғаның қалыңдығы, оның құрылымы, геометриялық пішіні-осының бәрі – радиациялық фонның персоналға әсерін барынша азайтуды көздейді", – деп түсіндірді Нұрсұлтан.
"Әрине, жауапкершілік сезіледі. Әлемдік қауымдастық бізге сенім білдірді. Мен механизатор ретінде шикізаттың екі жеткізіліміне де қатыстым. Біраз уақыттан кейін қойманың шебері болдым. Қазір әкімшілік функцияларды орындаймын. Сәулелене бастағаным туралы достарым әзілдейді, әрине. Бірақ бұл салада жұмыс істейтіндер және біздің жұмысымыздың ерекшеліктері мен қауіпсіздік жүйелері туралы жақсы білетіндер бұлай әзілдемейді", – деп қосты ол.
Біз уран таблеткалары өндірілетін жерге көшеміз.
Анықтама үшін: ядролық реакторлардағы уран таблеткаларының арқасында электр энергиясын өндіруге әкелетін процестер жүреді. Отын таблеткалары жылу бөлгіш элементтерге (ЖБЭ) орналастырылады, содан кейін олар жылу бөлетін жинақтарда (ЖБЖ) жиналады. Ал қазірдің өзінде ЖБЖ реакторға орналастырылған.
Өндіріс цехтарында серуендеуге дайындалып жатырмыз.
Арнайы халат, респиратор, қолғап және аяқ киімге қорғаныс кию керек.
Бізге тағы да нұсқау беріліп, дозиметрлер берілді.
Өндірістік цехтарға келе жатырмыз. Алдымен химиялық булану аймағына немесе қысқаша, ХБА-ға келдік. Бұл негізінен технологиялық процестің "басы". Мұнда уран гексафториді цилиндрлерде келеді, ол булану жасушаларына орнатылады. Содан кейін ол гидролиз процесіне барометрлік құбырлар арқылы өтеді.
Слесарь Павел Чулошников процесті әріптестерімен бірге дайындап, іске қосады. Ол жабдықтың жұмысын бақылайды.
"Мұнда өлшеу аспаптарының құрылымын бақылау жүргізіледі. Соңғы өнімнің сапасын өлшеу дәлдігіне байланысты. Егер қандай да бір құралдар істен шықса – біз оларды ауыстырамыз не жөндейміз. Мен бала кезімнен электроникамен айналысқам, ал ол, өздеріңіз білетіндей, қазір барлық жерде бар. Мұндай мамандар ретінде, біз әрқашан үлкен сұранысқа иеміз", – дейді Павел.
Өйткені кәсіпорында радиоактив заттармен жұмыс істегендіктен пайдаланылған металды кәдеге жарату немесе қайталама пайдалану арқылы тазарту қажет. Сол үшін мұнда арнайы ванналар бар екен. Мұнда аппаратшы Роман Ларионов ол металды радиациялық фоннан "жуады".
"Металл кесіліп, себетке салынып, ваннаға арнайы ерітіндімен батырылады. Содан кейін белгілі бір температурада ультрадыбыстың көмегімен фоннан тазарту жүреді", – деп түсіндірді Роман.
"Менің ойымша, бұл ер адамның жұмысы. Жұмыс қауіпті болып көрінуі мүмкін, бірақ штаттан тыс жағдайлар болған жоқ. Мен өзім металлург мамандығына оқыдым. Бірақ мен радиоактивті металмен жұмыс істеймін деп ойламадым. Біздің бүкіл отбасымыз кәсіпорында жұмыс істейді: анам, әкем, атам мен әжем осында жұмыс істеді, тәтем, ағам... Бүкіл әулет. Жалпы еңбек өтіліміз 100 жылдан асады. Менің қызым қазір өсіп келеді, бірақ ол өзі кім болғысы келетінін білмейді. Мүмкін ол да осында орналасқысы келетін шығар".
Бірақ таблетка өндірісіне оралайық. Оларды жасамас бұрын ұнтақ өндіру керек. Бұл уақытты қажет ететін, өте күрделі процесс. Онымен айналыспайтындар бұл үрдісті әрең түсіне алады.
Бізге айтылғандар бұл фотосуреттердегі механизмдер сияқты күрделі болып көрінді.
Ұнтақ өндірісін бақылауды ауысым шеберлері жүргізеді. Солардың бірі – Дмитрий Свахинмен біз әңгімелестік. Ол мұнда бес жылдан бері жұмыс істейді.
"Мен металлург ретінде оқығандықтан, университетті бітіргеннен кейін қайда жұмысқа орналасатыныма күмәнім болмады. Алдымен мен бесінші разрядты аппаратшы болып жұмысқа тұрдым, бір жыл ішінде ұнтақ өндіру бөлімшесінің барлық учаскелерін игердім. Бір жылдан кейін технологиялық ауысым шебері қызметін атқара бастадым. Осы жылдың ақпан айында мені осы лауазымға бекітті".
"Зауыттағы жұмыс – ер адамдардың жұмысы. Шебердің жұмысы ер адамға да сәйкес келеді... Сіз бүкіл бөлімге барасыз, мұнда төрт қабат бар, мұның бәрін айналып өтіп, процесті бақылау қажет. Маған жұмыс ұнайды. Егер басың болса, көп нәрсеге қол жеткізуге болады", – дейді Дмитрий.
Дайын ұнтақ арнайы контейнерлерге түсіріледі, онда оны арнайы қоспалармен араластырады, болашақта қорытынды өнім – қажетті тығыздық пен пішіндегі таблеткалар алынады.
Таблеткаларды өзіміз көргенге дейін аз ғана уақыт қалды. Олардың қалыптасқан жеріне барар жолда біз тапсырмамен айналысатын Денис Бояриновтың жұмыс жасап жатқанын байқап қалдық.
Денис – ең жоғары, алтыншы разрядты жөндеуші слесарь. Ол осында, шын мәнінде, барлық қолдың шебері. Ал ол өзінің жұмысы туралы айтқан кезде көздері жарқырап кетеді.
"Мен әртүрлі типтегі экстракторларға және басқа механикалық жабдықтарға қызмет көрсетемін. Бір жерде бір нәрсені жөндеу, жаңарту,толықтыру – бұл менің жұмысым. Мұнда менің тәлімгерлерім болды, маған қажет нәрсенің бәрін үйретті. Енді мен жұмыс істеймін. Мен шебер механик ретінде оқып алдым, кейде оның орнына да жұмыс істеймін", – деп бөлісті Денис.
Бірақ Денистің уақытын алмайық. Біз таблеткаларды қалыптау орын алатын жерге жетеміз. Оларды осы құрылғыда басып шығарады.
Ал бұл бесінші разрядты аппаратшы Руслан Айтпаев. Ол таблеткаларда ешқандай ақаулар болдырмауын жіті бақылайды. Келеңсіз жағдайларда процесс тоқтайды және жабдық тексеріле бастайды.
"Туыстары мен жақындары алдымен "уран өндірісі қауіпті" деп алаңдады. Бірақ мен оларға бәрін түсіндірдім. Сонымен қатар егер сіз бәрінен қорқатын болсаңыз, онда сіз ештеңеге қол жеткізе алмайсыз. Біз арнайы жұмыс киіміне жұмыс істейміз. Бізде дозиметр және тұрақты бақылау бар", – дейді Руслан.
Таблеткалар бастапқы өңделмеген түрінде осылай көрінеді.
Ал бұл Руслан – таблетка өндіру бөлімінің бастығы Владислав Когай. Оның қарамағында шамамен 80 адам бар.
"Менің міндетім – сапалы өнімді белгіленген мерзімде шығару. Бұл күрделі, уақытты қажет ететін және жоғары технологиялық процесс. Мұнда бірнеше өзара байланысты операциялар жасалады. Жалпы, мен аппаратшыдан бастадым, содан кейін ауысым шебері, содан кейін технолог болдым. Жалпы, барлық кезеңдер өттім. Енді мен осы бөлімді басқарамын. Мен оқыған кезде болашақта жұмысымды қайда тастайтынымды білмедім. Енді мен таблетка өндірісінде жұмыс істеймін", – деді ол.
Таблеткаларды сығып алғаннан кейін оларды арнайы пеште "пісіру" керек. Бұл өте ыстық "пісіру" – мұндай пештердегі температура бір жарым мың градустан асады.
Дайын. Сіздің алдыңызда "пісірілген" таблеткалар. Әрине, оларды жеуге болмайды. Қазір бізді олардың сәулеленуінен арнайы киім, маска және тері қорғайды. Алайда егер сіз оны жұтып қойсаңыз, сіз ішкі органдардың сәулеленуін ала аласыз, бұл өлімге әкеледі.
Әрі қарай, таблеткалар қажетті диаметрді беру үшін тегістеуге жіберіледі. Ол арнайы датчиктермен өлшенеді – әр микрон маңызды. Бұл тапсырыс берушінің қатаң талабы.
Мұндай таблеткалардың бірі (салмағы 7 грамм) 700 килограмм көмірге тең деп айтылады.
Тегістеуден кейін таблеткалар ақаулардың бар-жоғын қолмен тексереді.
"Біз ақауларды анықтау үшін визуалды тексеру жүргіземіз. Біз пинцетпен жұмыс жасаймыз. Бізде әр таблетканы тексеретін талаптар бар. Ауысымда мен осындай жүздеген таблеткаларды тексеремін. Жинақталған тәжірибені ескере отырып, әр таблеткаға көп уақыт жұмсамаймыз", – дейді Зүлфия Есенбаева өзінің қажырлы еңбегі туралы.
Сонымен, біз газды тазарту және желдету бөліміне жеттік. Бұл Өскемен қаласының әрбір тұрғынын қызықтыратын орын. Өйткені мұнда өндірістен кейін атмосфераға шығарылатын ауаның тазалығы үшін жауап береді.
"Таблеткаларды тегістеу кезінде шаң пайда болады. Мұнда бізде дымқыл газ тазарту жүйесі бар, содан кейін рұқсат етілген шектерге дейін тазартылған ауа атмосфераға жіберіледі. Біздің міндетіміз – атмосфераға шығарылған зиянды заттардың болмауы және сүйікті қаламыздың тыныштығы. Технологиялық параметрлерді қадағалаймыз, ерітінділерді уақытында ауыстырып отырамыз. Барлық қажетті заттарды ауыстырып, тазалап отырамыз", – деп түсіндіреді газ тазарту және желдету шебері Вячеслав Әбубәкіров.
Белгілі болғандай, Вячеслав Тауфиковичтің отбасы ҮМЗ-дағы ең құрметті отбасы.
"Мен мұнда үшінші ұрпақтағы қызметкермін. Тұңғыш жол салушылар менің атам және оның үш ағасы болған. Менің әкем өмір бойы осы жерде жұмыс істеді. Және көптеген туыстарым, 15-ке жуығы осында жұмыс істеді және еңбек етуде. Қазір мұнда үш адам: мен, менің әйелім және жеңгем жұмыс істейді. Жалпы біздің отбасымыздың ҮМЗ-дағы еңбек өтілі – 300 жылдан асады. Бұл біз үшін үлкен жауапкершілік, үлкен абырой. Менің балаларым басқа бағытты таңдады".
Қазір уран таблеткалары Қытайдың атом электр станциялары үшін шығарылып, сол жерге жіберіледі.
"Әлемде атом электр станцияларының бірнеше түрі бар. Тиісінше, отын таблеткаларының бірнеше түрі және ЖБЖ-нің көптеген түрлері. Қытайда Франция дизайнындағы АЭС салынды. Біздің жабдық тиісті таблеткаларды жасайды. Кеңес заманында біздің зауыт КСРО құрамына кіретін барлық елдер үшін таблеткалардың жалпы қажеттіліктерінің 80 пайызын шығарды. Егер атом электр станциясын салу туралы оң шешім қабылданса, онда біздің өндіріс еліміз үшін таблеткаларды жеткізуге дайын", – деп түйіндеді уран өндірісінің "Р" цехының бастығы Сергей Гузеев.
Мәтінді дайындаған: Иван Сухоруков
Фото: Тұрар Қазанғапов
Аптаның басты оқиғалары мен пайдалы видеоларды көру үшін YouTube арнамызға жазылыңыз