Алматыдағы кептелістің шешімі бар ма? Урбанист мамандармен сұхбат

Урбанизм – қала дамуын зерттейтін ғылым. Ол қалаларды дамыту, адамның өмір сүруіне қаланы қолайлы ету үшін гуманитарлық, әлеуметтік және техникалық ғылымдардың жетістіктерін жинақтайды. Елімізде урбанистика аса танымал емес. Бұл ғылымды үйренетін адамдар "урбанисттер" деп аталады.

2019 жылы АlmaU университеті урбанистика орталығын құрып, мамандар даярлай бастаған. Биыл олардың алғашқы түлектері, осы мамандықты бітірді. Осы орайда Мassaget.kz  порталының тілшілері аталмыш оқу ордасына барып, Урбанистика орталығы директорының орынбасары Айнұр Жұбанова және осы салада білімін арттырып жүрген студенттер – Дамир Аманбек, Дінмұхамед Ушпаевтармен тілдесті. 

Урбанистика орталығы директорының орынбасары Айнұр Жұбанова :

– Бағдарлама алғаш 2019 жылы жүзеге асырылды. Ол кезде мұндай бағыттағы жалғыз дүние болатын. Қазір Алматы мен Астанада урбанистикамен байланысты бағдарламалар ашу тенденциясы жүріп жатыр. Академиялық бакалавр дәрежесін беретіндей болмаса да, ресми емес бағдарламалар бар. Осы салаға қатысты қандай да бір курстарға да сұраныс артқаны байқалады. Кейбірі жасөспірімдерге арналса, басқалары біліктілікті арттыруды көздейді. Мұндай бағдарламалар көбейсе де, идея дәрежесінен түлектерді ұшыруға дейінгі толық жолын жүріп өткен біз ғанамыз.

– Студенттерге қаладағы кемшіліктерді мысалға ала отырып үйретесіздер ме?

– Әрине, бірінші ұстанымымыз тәжірибеге негізделе отыра жасалған әдіс. 90 пайыз оқытушылар осы индустрияда тәжірибесі бар адамдар. Урбанистика орталығының директоры Зарина Даулетхановна екеуміз бағдарлама құрған кезден-ақ осыны көздедік. Өзіміз ғылыми зерттеу институтында жұмыс істеп жүрген кезден бұл істі қолға алдық. Яғни, өз өндірісімізде жұмыс істей жүре алған білімімізді бағдарлама құру барысында негізге алдық. Қалаға қатысты дүниелерді алатын болсақ, олар әрине қателерді талдау арқылы да жүреді. Экспериментті әдіс ненің дұрыс емес екенін айтып қана қоймай, қаланың осы мәселесін қалай шешуге болатынына дейін көрсетеді. Үдерістерді өзгерту қаланың өзін өзгертуден әлдеқайда жеңіл, себебі ол күрделі механизм ретінде сенің ығыңа жығыла бермейді.

– Мысалы, Алтын Орда көпірін 5-6 жыл салды, бірақ проблема әлі шешілмеді. Бұл жердің қателігі неде?

– Жоспарлаудың жоқтығы, дұрыс регуляциялау, аталған территорияның функциясы қандай екенін анықтау, кептелістердің себебін білу сынды істердің жүйелі дұрыс сауатты жүргізілмеуі. Бұл өте қарапайым дүние сияқты көрінетіні рас, бірақ соған көз жұма қарау мәселенің шешімін қиындата түсіп отыр. Нақты жауабын айту үшін оны әбден анализдеп, зертеу керек. Біз оқу барысында да кез келген нәрсеге қатысты шешім қабылдап немесе реттеу жолын ұсыну үшін дұрыстап жан-жақты саралап алу керек екенін алға тартамыз. Бұл ұзақ жол, уақытты талап етеді. Кеңістікті қамту, сол жерге қатысы бар адамдармен сұқбаттасу сынды өзге де кезеңдерден тұрады.

– Лондонда мысалы кептеліс жоқ, 12 млн адам болса да, инфраструктура дамыған. Оның шешімін былай тапқан дейді, мысалы жұмыс орталығында сол жердегі қызметкерлерге барлық жағдай жасалған, мысалы түс кезінде тамақ ішу үшін қаланың өзге бұрышына бармайды, тұратын үйі де сол аумақта, яғни, ол қаланы кесіп өтіп күнделікті уақытын жоғалтпайды, және кептеліс жасауға себепкер болмайды. Алматыда солай жасауға болмас па еді?

– Лондон туралы бір түлегіміз ол қаланың полицентрлі жүйесі жөнінде қорғаған еді. Сіз дәл соны айтып отырсыз. Онда әр аудан өзінің толыққанды жүйесімен өмір сүреді. Адамдарға бар керегін ұсына алады. Бір ғана кеңістік шеңберінде жүріп-тұру олардың өмір сапасын төмендетпейді. Бұл инфраструктура мәселесінен бөлек, түтіннен арылуға да көмектескен өте оңтайлы шешім еді. Мысалы, экологиялық мәселелер ішінен ауаның ластануы біздерде басты мәселе ретінде танылған. Мысалы, Лондон секілді қалаларға қарай отырып, шешімнің жоқ емес екеніне көзің жетеді. Кептелісте де дұрыс құрастырылған қоғамдық көлік жүйесі мәселеге нүкте қоя алады. Неге адамдардың бәрі жеке көлік алады? Баратын жеріне тез жету үшін. Ал қоғамдық көлік жүйесінің реттелуі қала тұрғындарының жаппай жеке көлікпен жүруін төмендетер еді. Адамға таңдау беру керек. Урбанистерді көлік алуға шектеу қойып жатқандай көретін адамдар бар. Шындығында біз оларға таңдау ұсынамыз. Бұл жерде тағы бір социологиялық мәселе бар, менталитет! Яғни, жеке көлік иесі болу байлықтың символы ретінде қабылданады. Бір гипотезаларға сай, бізде жүйе реттелгеннің өзінде бұл нәрсе тоқтамауы мүмкін. Адамдарға қоғамның бағасы, пікірі маңызды болуы жоғалтпайынша осылай қала береді. Адами фактор басып кетуі мүмкін. Институт жүргізетін қызықты "Қалалықтар анкетасы" деген жоба бар. Қаңтарда олардың сауалнамасы 10 мың адам қатысқан. Орыс және қазақ тілдерінде жүргізілген анкетада көптеген сұрақ болды, солардың бірі: "Алматының ең басты мәселесі не?" Сол кезде орыс тілділердің жауабы: Экологияға, қоғамдық көлікке қатысты болса, қазақ тілділер: Жұмыс жоқтығын алға тартқан. Енді ойлап көріңіз, жан бағатын жұмысы жоқ адам экологияны ойлай ма?! Бұл бір қаланың жағдайы ғана.

Дамир Аманбек пен Дінмұхамед Ушпаев

– Мамандықтарыңыздың ерекшелігі неде?

Дамир Аманбек, Урбанистика және қала басқару мамандығы түлегі:

– Мамандық ерекшелігі – қала басқару ережелерін білу. Ондағы өзгерістерді қалай жасау керек, қала тұрғындарына қалай оңтайлы жағдай ұйымдастыру керек.

Дінмұхамед Ушпаев, Урбанистика және сити менеджмент, 3 курс:

– Урбанистика, техникалық тұрғыдан сипаттағанда түрлі жүйелердің өзара қарым-қатынасы. Шындығында бұл әлдеқайда кең ұғым, ол ең алдымен, адамдарға қатысты бағыт. Қалада кім жасайды, оның негізгі бөлігін кім құрайды т.б сұрақтаға жауап береді.

– Урбанист Айдын Ақбай Алматыдағы құрылыстың көптеп салынуы, оның сауатсыз жүргізілуі, жан-жақтан мұнда адамдардың ағылуы салдарынан үлкен қалалар секілді тым қымбат боп бара жатқаны туралы айтты. Мәселені шешуі үшін Алматыдан өзге қалалардың да урбанистика жағын қарастырып, тұрғындарға жағдай жасау керек деген. Ал сіздерге оқу барысында қаладағы мәселелерді шешу жолдарын үйрете ме?

Дамир Аманбек:

– Шынымен де, қазақстандықтар үшін Алматы магнит қала боп отыр, олар тартылатын түрлі салалар бар. Студенттер мен оқудың да, бизнестің, сәннің, өнердің, сауда-саттықтың өзге де дүниелердің орталығы. Қаланың жан-жағындағы ауыл-аймақтардағы адамдар осы Алматыда жұмыс істейді. Біз алматылық болсақ та, қаламызды қаншалықты сүйсек те, еліміздің өзге де қалаларының соншалық дамып-жетілгенін қалар едік. Адамдардың жан бағу, ақша табуға бола жылы орнын суытып, көшіп-қанғаны жөн болмас еді. Сол үшін өзге аймақтарда да көптеген жұмыс орны ашылғаны дұрыс. Адамға ыңғайлы қалалар көбейгені мәселеге шешім бола алады. Ал қазір Алматыдай мегаполисте тұрғын үй бағасы қымбат, қоғамдық көліктерде орын жоқ. Және бұл әбден асқынған мәселе.

Дінмұхамед Ушпаев:

– Бұл үшін аймақтар арасындағы байланысты күшейту керек. Яғни, әр қала үшін кешенді даму жолы қойылса, олар бір-бірімен санаса отырып жұмыс істесе, сауатты шешім табуға болады.

– Кептеліс мәселесінің себебі не, шешуге бола ма?

Дамир Аманбек:

– Қазақстан жалпы автоға бағытталған жүйемен жүр. Машина сатып алсаң, жұмысың жеңілдейді. Дамыған елдерде көлік көбіне қала арасына қатынау үшін алынатын болса, бізде оны күнделікті өмірде тұтынады. Ал қалада қоғамдық көлік жетілуі және жаяу жүргіншілерге жағдай жасалуы керек. Қала иерархиясындағы негізгі үш бағыт бар. Жаяу жүру, велосипед және самокат, қоғамдық көлік. Ал жеке авто тек соңғы сатыда таңдау ретінде ғана қалуы керек. Екінің бірінде көлік болуы өте тиімсіз. Екі көлік алатын орында бір автобус тұрса, ол бірнеше есе көп адамды тасиды. Жолдар кеңейіп, жаңа жолдар қосылған сайын адам көлік алу арқылы өмірімді жеңілдетем деп ойлайды.

Дінмұхамед Ушпаев:

– Жалпы бұл мәселе көптеген қалаға тән және басым жағдайда транспортты сипаттан ада. Өйткені адамдар қаланың белгілі бір жерінде тұрып, жұмысқа басқа ауданына баруға мәжбүр. Ал оның орнына Mixed use architecture қолға алса, адам бір жерден бар қажеттілігін өтеп отырар еді. Баласының мектебі, өзінің жұмысы, отбасымен тұратын үйі т.б. бір маңайда орналасса, ол арлы-берлі жүруге мәжбүр болмайды. Еуропа 15 минуттық қала жобасына өтіп жатыр. Ауданішіндегі ғимараттарға 15 минутта жаяу жетуге болатындай етіп жүйеленеді.

– Мысалы Алматыда белгілі бір орталық жұмыстың көзі, ойын-сауықтың да басым бөлігі сонда, осы себепті таңертеңгі қала жаққа, кешке, қаладан шығар жолда үнемі кептеліс, осыны жою жолында Алматыда жұмыс істеп жатыр ма? Орталықтан өзге аймақтарға қашан назар салынады?

Дамир Аманбек:

– Бұл менің диплом жұмысымның тақырыбы болған. Эмиграция маятнигі дәл сіз айтқандай таңда қалаға, кешке шет жаққа қозғалып тұрады. Полицентрлі жүйеге көшу арқылы, Алматының шетінінің өзін орталықтандырып, адамдардың қала орталығына келу себептерін, қажеттіліктерін сол жақты өтеуге мүмкіндік беру. Ал тарихи орталықты тек туристік мақсатта қолданса да болады. Ол жерге көлікпен кіруге шектеу қойса құба-құп.

Дінмұхамед Ушпаев:

– Бізде бәрі ультралокалды болуы керек, мысалы қаланың мына шетінде белгілі бір функция атқаратын ғимарат, ана шетінде өзге деген емес, әр микро қалашықта солардың барлығын табу мүмкіндігін жасау керек. Теңдік маңызды. Бүкілжерде қолжетімділікке назар салу қажет.

– Метро мәселені шеше ме?

Дамир Аманбек:

– Оны әдетте жерүсті жолы әбден игеріліп енді тек метро салу керек болғанда ғана қолға алады. Ал бізде жерүстіндегі қоғамдық көлік мәселесін кемелдендіруге әлі күш салу керек. Жылдам трамвайлар сынды көліктерді қосу қажет. Алматы үшін метро өз функциясын атқарып жатқан жоқ, мысалы Тимирязев көшесіндегі жолаушы көрсеткіші 130 болса, метрода 90 ғана. Ал қарап отырсаңыз, метро салу үлкен шығын, оған қаржы тіпті қала емес, мемлекет бюджетінен бөлінеді. Ақтап отыр ма?

– Статистика  бойынша, метромен бір күнде жүретіндер саны мен жер бетінде электросамокат пайдаланатындар санында көп айырмашылық жоқ. Соған мән беріп, веложолдар салынғанымен, әлі жеткілікті деңгейде шешілмеді, салдары ретінде апаттардың көбеюін байқауға болады, қаланың травматологиялық емханаларына балалар көптеп түседі. Бұл мәселе қалай шешілмек?

Дамир Аманбек:

– Заң жүзінде шектеулер қойыла бастады. Бұл аталған нарықты бәсеңдетеді. Сағатына 6 шақырым жүру таксиден де қымбатқа түседі. Мұндай жылдамдықпен тіпті самокатта тепе-теңдік ұстау да мүмкін емес. Оларды шектегеннен көрі, оларға толыққанды жағдай жасау керек секілді. Жолдар әрине жеткілікті емес. Сауатты, жүйелі салынған жолдар көбеюі керек. Жергілікті басқару орындарына әбден жетілген инфраструктура жасағаннан кейін ғана, мұндай электрсамокат сынды көліктерге шектеу қою сынды нәрселерді ойлауға болар еді. Қазіргі заң нақты емес. Мәулен Әшімбаевтың өзі заңның кемел емес екенін айтқан. Заңды шығарарда олармен апаттың көп болуын алға тартады. Меніңше, электросомакаттан гөрі мопедпен болатын жол көлік оқиғасы әлдеқайда көп. Көліктің статистикасы тіптен жоғары. Бірақ мопедке тиым салмайды да электросомакатқа шектеу қоятыны түсініксіз.

Дінмұхамед Ушпаев:

– Самокат пайдаланушылар қоғамдық көлікке түсетін жүкті азайтады, бірақ мына заң аталған кәсіпті, бизнесті басталмай жатып жоятынға ұқсайды.

– Әңгімелеріңізге рахмет!