Әй, Біржан, сенен асып әнші тумас...

«Жез таңдай, бұлбұл көмей» деген атқа лайық бірегей талант иесі – Біржан салдың алпысқа жуық әні бүгінгі қазақтың қазынасында. Өз заманының сегіз қырлы, бір сырлы азаматы өнерде өзінен бұрынғы даулескер күйшілерді, ағлескер ақындарды, дүлдүл әншілерді өнеге тұтса, өзінен кейін Жаяу Мұса, Басықараның Қанапиясы, Құлтума, Ақан сері, Балуан Шолақ, Ғазиз, Естай, Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді, т.б. арқаның атақты ақын-әншілері Біржан салдың мектебінен өнеге алып, оның композиторлық өнерін жалғастырды.

Бүгінгі таңда, қазақтың жазба мұралары көп жиналған орталықтардағы рухани қазыналарға қарап отырып, өткен ғасырларда қазақ қауымы қайсы өнерпазын жанындай жақсы көргенін шамалауға болады. Орталық ғылыми кітапхананың сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақталған бір ғана Біржан салға қатысты 33 қолжазбаның болуы осы сөзімізді дәлелдейді.

Біржан сал – белгілі тұрғыдан алғанда артына қалған мұралары халық жүрегінен орын алған, көп зерттелген бақытты тұлға деуге болады. Дегенмен, өз тізгіні өз қолынан кеткен қазақ жұртында өткен ғасырда бабадан қалған бай мұраның бәрін түгендеуге мүмкіндігі болған жоқ. Солай болған күннің өзінде де, Абай, Ыбырай, Шоқан, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Мәшһүр Жүсіп, Шәкәрім, т.б. егей тұлғалардың еңбектерін көз қарашығындай аялаған халқымыз саптаяққа ас құйып, сабынан қарауыл қараған заманда да Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан сияқты алаш көшін бастаған ғалымдарға ел арасында сақталған жұрт жадысы мен жазба дүниелерінде хатталған мұраларды табыстап беріп отырғаны байқалады. Бұл әрине қуанарлық жай. Сол бір ыждағаттылықтың арқасында қолжазбалар қорында аты аталған тұлғалардан өзге мыңдаған жайсаңдарымыздың мұралары халық қазынасына қайта қосылды. Ал, бүгінгі зиялы қауым қорларда сары майдай сақталған сары тысты жазбаларды – түпнұсқа деректерді зерделей беруі керек.

Орталық ғылыми кітапханада сал Біржанның сарқыты ретінде жұрт арасынан жиналған 33 дәптер қолжазба бар. Бұл дегеніңіз бір тұлға жөнінен алғанда  аса ірі көрсеткіш. Сонымен бірге, Жүсіпбек хожа Шайхулисламұғлы Қазан қаласында баспадан шығарған «Біржан сал менен ақын Сараның айтысқаны = برجان سال مينين اقىن صارانك ايتوصقانى.» атты кітабы ілгерінді-кейінді 1896, 1900, 1901, 1902, 1912 жылдары төрт рет басылып шыққан нұсқасы түгелдей бар. Ал, осы айтыстың 1927 жылы  Қызылордадағы Қазақ мемлекет баспасынан шыққан нұсқасы да көне кітаптар қоржыны арқылы бүгінгі руханиятымызға қызмет атқарып тұр.

Ал, дүние, өтеріңді біліп едім,
Білдірмей серілік пен жүріп едім.
Бұл күнде арық қойдан бағам кейін,
Үш жүзді сайран қылған Біржан едім.
 
Қара су есік алды ылайланды,
Бай қылмақ, кедей қылмақ құдайдан-ды.
Қамзалдай қысқа пішкен дөңгеленіп,
Дүние өтерінде шыр - айланды.
 
Ағаш үй от жаққаным қобылы пеш,
Құдай-ау, ғапу етіп күнәмді кеш.
Теміртас, Асыл, Ақық - екі қарғам,
Байлаулы арқандағы қолымды шеш.
 
Теміртас, Асыл, Ақық қалдың зарлап,
Ежелден мирас екен зарлап қалмақ.
Көз көрген құрбыларға сәлем деңдер,
Дұғасын оқи берсін әдейі арнап.
 
Ел кездім Көртөбелмен арықтатып,
Жақсыға сөз сөйледім анықтатып,
Үш жүздің ортасында Біржан едім,
Бұл күнде қойды құдай шалықтатып.
 
Теміртас, Асыл, Ақық балдан тәтті,
Кем қылмай өсіріп ем салтанатты.
Әкең ем аяйтұғын жаның ашып,
Шешсеңші, білегіме арқан батты!

Өзінің тағдыры мен трагедиялы ғұмыры сол ғасырдағы қазақтың тағдырындай болған ақынның осы бір туындысы да тағдырлы ұлы шығарма еді. Қолжазбалар қорындағы бір материалда ақын осы аянышты халін 1890 жылы Теңгебай атты досына айтқаны деп баяндалады. Бұл деректі айтып беруші сол Теңгебайдың ұлы Рахымжан деген кісі. Рахымжан әкесіне еріп барғанда 12-13 жастағы бала екен.

Мақаламызда 33 қолжазбаның әрқайсысында не жазылғанын ашып көрсетуді мақсат етпедік. Қайта артына өлмес мұра қалдырған жыр сүлейін зерттеуді көздеп жүрген бүгінгі зиялы қауымға ой тастау үшін аңдатуды ғана мақсат еттік.

Ал, хакім Абайдың «Құлақтан кіріп, бойды алар» өлеңі 1865 жылы екі егейдің кездесіп, дәмдес, рухтас, пікірлес болғаннан кейін туған шығарма деген де пікірлер бар. «әй, Біржан, сенен асып әнші тумас» деген Абайға: «Менен асып әнші туса туар, бірақ сендей ән түсінер тыңдаушы тумас-ау» депті бұлбұл  Біржан.

Құлақтан кіріп, бойды алар
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең, менше сүй.
 
Дүние ойдан шығады,
Өзімді өзім ұмытып,
Көңілім әнді үғады,
Жүрегім бойды жылытып.
 
Аңсаған шөлде су тапса,
Бас қоймай ма бастауға?
Біреу түртсе, я қақса,
Бой тоқтамас жасқауға.
 
Бір күйгізіп, сүйгізіп,
Ескі өмірді тіргізер.
Өмір тонын кигізіп,
Жоқты бар қып жүргізер.
 
Есіткендей болады
Құлағы ескі сыбырды.
Ескі ойға көңілім толады,
Тірілтіп өткен құрғырды.
 
Ішіп, терең бойлаймын,
Өткен күннің уларын.
Және шын деп ойлаймын
Жұрттың жалған шуларын.
 
Тағы сене бастаймын
Күнде алдағыш қуларға.
Есім шығып қашпаймын,
Мен ішпеген у бар ма?

Рас, қазақтың рухани көшбасшылары ішпеген уы, түспеген дуы бар ма еді? Бабалар мұрасы түгенделуі, зерделенуі керек.

Әділет Ахметұлы
Ақын, Орталық ғылыми кітапхананың сирек кітаптар мен қолжазбалар бөлімінің қызметкері