Ұлытауда дәстүрлер жаңғырды

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі мен Қазақстан Ұлттық географиялық қоғамының бастауымен ұйымдастырылған халықаралық "Хан Қорық" жастар фестивалінің алғашқы күнінде студенттер киелі Ұлытау жерінде "беташар" дәстүрін қайта жаңғыртты. Алматы Менеджмент университеті және өзге де ЖОО студенттерінің қолдауымен "беташар", "бесікке бөлеу", "тұсаукесер" сынды ата дәстүрлерді жаңғыртуға "Хан Қорық" фестиваліне жеті университет қатысты. Атап айтсақ, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Қаныш Сәтпаев атындағы Қазақ Ұлттық Техникалық университеті, Ө.Боранбаев атындағы Жезқазған мемлекеттік университеті, Назарбаев университеті, Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті мен Алматы Менеджмент университеті. "Ұлытау" қазақ тілін оқыту орталығына негіз болған Алматы Менеджмент университеті фестивальге арнайы дайындықпен келіп, дәстүрлі қойылымның ұйытқысы болды. 

"Жастар арасында осы сынды фестивальдерді киелі ата-баба мекенінде өткізу отансүйгіштікке тәрбиелейді. Дәстүрді тұтқа ету мен түп тарихымызды білудің жастар үшін пайдасы мол. Фестивальдің дәл "Хан Қорық" деп аталған жерде ұйымдастырылуы да тектен тек емес. Бұл мекен қазақ ақсүйектері мен хан-сұлтандарының мекен еткен ордасы болған. Кез келген жүздің ханы болсын киелі Ұлытаудан айналып өткен емес. Олар ханның қорығына уақтылы конып отырған", - дейді фестиваль ұйымдастырушыларының бірі Сәулет Сакенов. 

Жалпы "Хан Қорық" фестивалі Қазақстанның дәл ортасында орын тепкен Ұлытау өңіріне деген жастардың қызығушылығын арттыру мақсатында ғана ұйымдастырылып отырған жоқ. Аталған аймақта экотуризмді дамыту - басты межелердің бірі. Осы мақсатпен өткен жылы көп жұмыс атқарылып, Ұлытаудың нақты карта жүйесі дайындалған болатын. 

"Авалон" тарихи-географиялық қоғамының басшысы Виталий Шуптардың айтуынша, қазіргі туристер үшін жайлы өмір мен заманауи инфрақұрылымның қажеті жоқ. Олар үшін жергілікті халықтың күнделікті өмірімен танысуы - таңсық дүние. Сондықтан аймақтағы қызмет көрсету сапасы да маңызды емес.

Қазақ халқының қадым замандардан бері қаймағы бұзылмай келе жатқан дәстүрлері өте көп. Солардың бірі - бесікке салу, тұсаукесер, беташар.

Бесікті халқымыз ықылым замандардан бері тұтынып келеді. Оны осы уақытқа дейін Орта Азия, Кавказ, Үндістан мен Қытай жерін мекендейтін халықтар пайдаланған. Оны аттың жалы, түйенің қомында тіршілік еткен халық ойлап тапқан. Жер бесік және аспалы бесік сынды екі түрі бар. Көбінесе талдан, қайыңнан иіліп, қашалып жасалады. Жөргек, жастық, бесік көрпе, төсеніш, қолбау, тізе бау, түбек, шүмек сынды жабдықтары бар. Шүмек суды сіңірмеуі үшін фарфордан, микробты өлтіру үшін аршадан жасалады. Шүмек ұлға немесе қыз баласына арналуына орай екі түрлі болады. Ұл баланың шүмегінің аузы дөңгелек тесікті болса, қыз баласының шүмегінің тесігі қисық болады.

Ал енді бесікке салу рәсімі туралы сөз қозғасақ, кіндігі түскен баланы бес күннен кейін бесікке салады. Осы той-томалаққа жиналған ауылдың көрші-қолаң әйелдері шашуларын алып келуі керек. Баланы бесікке бөлеуден бұрын "Тышты ма?" ырымы жасалады. Бесіктің түбек тесігі арқылы бауырсақ, кәмпит және тағы басқа тәтті дәмдер астына тосылған алақандарға тасталады. "Тышты ма?" деп сұрағанда, жиналған әйелдер іле-шала "Тышты! Тышты!" деп шулайды. Әрбір жақсылықты үнемі шашу шашумен қарсы алатын халқымыздың бұл дәстүрі – "балаға бесік құт дарытсын!" деген асыл ниеттен туған рәсім. "Тыштымаға" қатысқан әйелдер әртүрлі сыйлық алып, үйлеріне риза болып қайтады.

Бесікке салынып, қырқынан шығарылған балаға қатысты қоса кететін тағы да бір маңызды дүние – "Бесік жыры".  Бұл – тұрмыс-салт жырларының көне түрінің бірі. Әлемде Бесік жырын айтпайтын халық жоқ десе де болады және "Бесік жырын" барша халық ұлттық тәрбиенің кәусар бұлағы деп таниды. 

Ертеден келе жатқан тағы бір дәстүріміз – тұсаукесер. Бала бесіктен белі шығып, еңбектеп, аяғын қаз-қаз баса бастайды. Аяғымен туған жерінің топырағын басып, алғаш рет жасаған талпынысына таң-тамаша болады. Осыған орай, қазақ баласының болашағы жарқын болсын деген ниетпен тұсаукесер тойын жасайды.

Халқымыздың түсінігі бойынша, тұсауы кесілмеген бала сүріншек болады. Болмашы кедергілерге ұрынып, құлап жүреді. Тұсаукесер тойы да - өзге тойлар секілді әрбір қазақ шаңырағында ерекше дайындықпен міндетті түрде аталып өтілетін дәстүр.

Ең алдымен, тұсаукесер тойы болатын күн бегіленеді. Бай адамдар оны барша жұртқа жария етіп, түрлі ойын ұйымдастырады. Жиналған дүйім жұрттың арасынан ең пысық, жолы болғыш, барлық жақсы қасиетті бойына сіңірген адам таңдалып, баланың тұсауын соған кескізеді. Кейде бірнеше рет, бірнеше адамға кескізеді. Тұсау кескен адамға  арнайы «тұсау кесер» сыйлығы беріледі.

Әдетте баланың тұсауын қылдан немесе ішектен жасалған ала жіппен кеседі. Тұсауы кесілген күннен бастап баласы жаман іске, зорлыққа, ұрлыққа баспасын деп тілейді. Біреудің ала жібін аттама, бүлінгеннен бүлдіргі алма дегенді әу бастан-ақ құлағына құяды.

Тұсаукесер тойында бар дәмдісін халыққа ұсынып, ұлан-асыр дастархан жаяды. Дастарқан жанына қазық қағып, аяғы тұсалған баланы арқандап қояды. Қонақтар дастарханнан ауыз тиіп, балаға арнайы сыйлықтарын ұсынады. «Жүйрік бол!», «Шауып кет!» тілектер айтып, баланы екі адам жетектеп ортаға алып шығады. Артынша таңдалған адам оның тұсауын кеседі. Тұсаукесер жыры айтылады.

Айта кетсек, "Хан Қорық" фестиваліне студенттерден бөлек аймақтанушылар (краевед) мен географ ғалымдар қатысуда. Олар тамыздың 22-не дейін "Хан Қорықта" болып, жоспарлы ақпаратты жинайтын болады.

Фестиваль қатысушылары ертең Алаша хан, Жошы хан және Домбауыл кесенелеріне барып, жергілікті аймақтың тарихи маңызы бар мекендерін аралайды.