Мейірбек СҰЛТАНХАН: Айтыс – қазақтың қанында бар қасиет

– Мейірбек, кешегі айтыста бес ақынға бірдей жоғары баға берілді. Бесеуі де осал емес. Алайда, қазы­лар­ға «жүзден жүйрік, мыңнан тұл­пар­ды» анықтау қиын болған секілді. Ара­сында өзіңіз де барсыз. Бесеудің ішін­дегі мықтыны қалай бағалар едіңіз?

– Әрбір ақынның өзіндік орны бар. Алматының төріндегі Рес­публика сарайына қолына домбыра ұстаған, екі ауыз сөздің басын құрай алатын кез келген адам шыға ал­майды. Айтысқа шыққандардың бәрі көптің арасынан екшеленіп шыққан – кіл жүйріктер. Ал екінші айналымда бес ақын бірдей ең жоғары ұпайға ие болды. Сол бес ақынның арасынан іріктеп, өзде­ріне тиесілі сыйлықты үлестіру – қазылардың шешімі деп ойлаймын.

– Ақындарды қандай крите­­рийлермен бағалаған жөн?

– Ең қиыны – қара қылды қақ жару. Қазы болу оңай, әділ қазы болу қиын. Әділ шешім шығару – әрбір қазының азаматтық пікіріне, көзқарасына байланысты болуы керек. Айтыскер ақын болған­дықтан, сахнадағы миссиям өзімді ақындық қырымнан танытып, халықтың ықыласына бөлену. Сол тұрғыдан келгенде, көпшіліктің алдындағы міндетімді адал атқар­дым деп ойлаймын. Қазылардың шешіміне алып-қосарымыз жоқ. Нағыз әділ шешім болды деп ойлаймын. Дәулеткерей ағамның: «Бәйгені кім алса да, қазақ алды, біреудің мен бақытын күндемеймін» деп айтқаны бар еді. Аспанбектің бұл – алғашқы бәйгесі. Аспанбек­­тің жеңісіне қуанбасақ, тілекші болмасақ, ешқандай өкпеміз жоқ. Ең бастысы, біз үшін халықтың мұңын жырласақ, жоғын жоқтасақ, ақын деген атымызға дақ түсір­месек, содан асқан абырой жоқ.

– Әдебиеттің тарихынан білетін айтыс ақындарының, оның ішінде Құлманбет пен Жамбылдың, Қатаған мен Сүйінбайдың айтыстарын қара­саңыз, олардың ешқандай уақытпен санаспағанын байқайсыз. Қазіргі айтыс ақындары жиырма-отыз ми­нуттан арыға шаба алмайтын секілді. Үшінші-төртінші айналымға жарамай қалып жатады. Неге?

– Ол кезең мен бұл кезеңді салыстыру мүлдем келмес. Ол ке­зеңде ақындарда еркіндік бар еді. Сүйінбай мен Қатаған, Жамбыл мен Құлманбет айтысы болсын, әр ақынның айтысында уақыттан шектеу болған жоқ. Қазіргі ай­тыстың шарты сондай. Өйткені жаңа форма. Барлық ақын сахнаға шығып, өнерін көрсетіп үлгеруі тиіс. Әрқайсысына 30-40 минут регламент. Ақындар осы уақытқа үйреніп алды. Уақыт бойынша қа­лыптастық. Ұзақ айтыс жасауға кез келген ақын дайын деп айтар едім. Айтыста жүрген ақындардың бар­лығы сауатты, көпшілігі ізде­нім­паз. Бір ғана қалауым бар. Ол 2003 жылдардағы тікелей эфирдегі «Жекпе-жек» айтыстар қайтып келсе, нағыз айтыс сол болар еді. 1-1,5 сағат жекпе-жек айтысу – ақынның нағыз шеберлігін таны­татын өнер. Ринат пен Балғын­бектің, Мэлс пен Айбектің айтысы он-он екі жыл өтсе де, әлі күнге елдің аузында айтылып келеді. Тікелей эфир болғандықтан, шы­найылық басым. Біздегідей мон­таждап, сөзіңді екшелеп, артық айтқан шумағыңды қырқып, күзеу жоқ. Ақын қалай ашып айтты, солай көрерменге жетіп отырды. Айтыстың шынайы бейнесі сол кезде көрінер еді. Ал екінші-үшінші айналымда ақын әлсіресе, болма­са шапшаңдығы азайса, бұл оның ішкі дайындығына байланысты дер едім. Кейде «дайынмын» деп отырған­да, көпшіліктің алдына шыққанда, формаңды жоғалтып алатын сәттер болады. Айтыс пен спорттың ұқсастығы – сол.

– Жүрсін аға өзіңіз туралы: «Ең бір дәстүрді білетін, тілді білетін, иірім, қайырымның бәрін білетін, суырып салып айтатын, арғы-бергіні қозғап айтатын тамаша талантты ақын деп есептеймін» деп баға бе­ріпті. Бізде дәстүрді білмейтін, суы­рып са­лып айта алмайтын ақындар бар ма?

– Бұл ақынның өзінің азамат­тық ұстанымына, арына байла­нысты. Мұқағали ақын: «Ақынның ақын­дығы – атақта емес, ақынның ақындығы – арда ғана» дейді. Мен тек өзіме, өз басыма жауап бере аламын. Айтысқа шығу үшін ұзақ ізденемін. Мың адамның алдында, екі мың көз қадалып тұрған кезде, оны кейін телеарнадан жүз мың­даған адам қарайтын болғандық­тан, әрбір сөзге абай болуымыз керек. Кейде қауып айтасың, кейде тауып айтасың. Бұл ақынның таланты­на, ізденімпаздығына байланысты. Барынша дәстүрді, тарихты білгені дұрыс. «Қарттың кеудесі – қазына» демей ме, ауылдың қариялары­мен кездесіп, өткен шежірелерді тү­гендеу – менің хоббиім. Айтыскер ақындардың арасында суырып салатын ақындар аз дегенге, өз басым қосылмаймын. Біз түгілі, түйе мінген қазақтың өзі төрт шу­мақ өлең шығара алады. Қазақтың қара өлеңінде: «Өлеңді айтқан кезде, қойға күзет болсын деп ай­ғай­­лаймын» дейді. Қазақтар мал бағып жүргеннің өзінде уақытын құр өт­кізбей, өлең құрап жүретін бол­­­ған. Қазақтың қанында бар қа­сиет. Суырып салу деген сөз – ба­рады, шабады деген нәрсе емес. Ол – бей­нелеп айту, астарлап теңеу­мен жеткізу. Мұның бәрі ақынның ұш­қырлығына байланысты дүние. Ақындардың бәрі қысылтаяң тұста сөзден қашпайды деп ойлаймын.

– Қарсыласыңыз белгілі болған жағдайда ол туралы ақпарат жинау оңай. Қарсыласыңыздың әлсіз тұсын да алдын ала біліп аласыз. Кейде спорттағы секілді мүлдем беймәлім қарсылас тап болуы мүмкін. Сондай жағдайда ақын тығырықтан қалай шығады?

– Үлкен айтысқа шыққаныма бес-алты жылдың жүзі болды. Маған қарсыласты меңгеру – оңай. Айтысқа шығып жүрген ақын­дардың бәрі таныс. Олар туралы деректер де жетерлік. Бұл – оңай жағы. Ал қиын тұсы – азулы ақын­дармен сахнаға шығу. Мысы басып кетуі мүмкін. Орал қала­сында ай­-тыс өткенде, Бекболат деген жігітпен сөз сайыстырдық. Алғаш рет қатысыпты. Ол туралы ешқандай дерек жоқ. Соның өзінде жол тауып шығуға тура келді. Айтыстың сәтті шығуы ақынның шеберлігіне қатысты деп айтар едiм. Одан кейін кез келген ақын сахнаға бірден шығып кете ал­майды. Ол арнайы мектептен өтеді.

– Мектеп демекші, дәстүрді мең­геру, тілді байыту үшін де арнайы білім қажет секілді. Кез келген ақын­ның қалыптасқан өз жолы бар. Сізді тәрбиелеген мектеп қандай?

–Менің мектебім – Сыр мектебі. «Сыр елі – жыр елі» деп текке айтпаған. Туған өлкем – Жам­был Жабаевтан кейінгі Мәскеудің он күндігін ашқан халық ақыны Нартай Бекежанов шыққан өңір. Біздің өлкеде бес ғасыр адамы шыққан. «Мың бір түнді» аударған Қалмақан Әбдіқадыров та – біздің өңірдің тумасы. Әбділда Тәжібаев, Мұхамеджан Қаратаев шыққан киелі өлке. Ең бірінші, ақынның дәстүрді меңгеруі туған топыраққа байланысты. Әке-шешеміздің де бойында бір кісілік өнер бар. Бірақ ешқайсысы бұл өнердің соңына түспеген. Алғашқы боп сахнаға шыққан кезім әлі есте. Нартай Бекежановтың 115 жылдығында оқушылар айтысына шықтым. Осыдан он жыл бұрын. «Тұлпарды тай күнінен таны» демей ме, тай күнімнен танып, қанатына алған жан – ол Құрманбек Бекпейісов. Нартай әндерін насихаттаушы, Қазақстанның мәдениет қайрат­кері. Ол кісі мені айтыстан бұрын Нартайдың әндеріне баулыды. Нартай әндерін сырнаймен сахна­ға орындап шықтым. Кенжебай Жүсіп ағамыз бертін келе айтысқа баули бастады. Мұхтар Ниязов деген қарсыласым, әріптесім бар. Ол кісіні өзіме ұстаз деп санаймын. Ақынды қалыптастыратын – өңірдегі ақындар айтысы. Рес­публикалық айтысқа шықпай тұрып, облыста өткен айтыстардың дені үлкен бәсекеде өтті. Біздің өңірде Мұхтар Қуандықов, Еркін Садырұлы, Мұхтар Ниязов, Нұрмат Мансұров, Әбілқайыр Сыздықов секілді шетінен кіл мықтылар болды. Сол ақындармен сайысып жүріп, қанат­тандық, ысылдық. Аудандық, об­лыстық айтыстардың бәрі маған үлкен тәжірибе болды.

– Қазіргі ақынның сөзден сүрі­нетін, уәжге тоқталатын кезі аз се­кілді. Сахнада сөзден сүрінген кезіңіз болды ма?

– Бұл адамның көңіл күйіне де байланысты. Мұхтар Низяовпен «Алтын домбыра» сайысында сү­ріндім. Әрі балалығым да болған шығар. Сахнаға шыққан кезде, эмоцияға беріліп қойдым. Ақын ішкі эмоциясын көпшіліктің ал­дында жасыруы керек. Сол арқылы өзімнің формамды жоғалтып ал­дым. Бұл маған үлкен сабақ болды. Ақындардың кейде сөзден тосылуы да болады. Сөзге, уәжге тоқтау керек. Ақынға қажеті – қиқу. Кейде шабытың ашылған кезде, тоқтауың қиын. Оған себеп, көрерменнің атмосферасы. Көпшілік қиқулап, қошеметтеп отырса, «жүйрікке шу деген жел береді» емес пе? Көптің ықыласы мен ақынның шабыты қатар келсе, оған ешкім тосқауыл бола алмайды.

– Соңғы кездері сізді көпшілік сахнаға астаналық ақын деп ша­қырып жүр. Біржола астаналық болып кеттіңіз бе?

– Астаналық ақын деп шыға­ратыны рас. Кешегі айтыста Жүр­сін ағама: «Қызылордалық ақын деп шығарыңызшы» дедім. Астананың атынан шығатын ақын көп. Астана – маған бөтен емес. Төрт жыл сонда білім алдым. Қазір сол қалада тұрақ­танып жатырмын. Ал Қызы­лорданың атынан шықсам, елдегі ағайынның, жерлестерімнің де мерейі артады. Астанада жүрсем де, Сырдың атынан шыққанды қа­лайтыным сондықтан.

– Ақындардың деңгейін көлік­­­-пен өлшейтін болып алдық. «Пәлен ақын айтыста түген көлік мінді» деген сәнге айналды. Айтыста жеңген жүлделер ақынның материалдық деңгейін көтере ала ма?

–«Баласы Қошқарбайдың Шашубаймын, болсам да өзім кедей, сөзге баймын» дейді. Менің де ең үлкен байлығым – бойдағы өнерім. Содан кейінгісі – ата-анам­ның амандығы. Бір айтыста алған жүлдең материалдық дең­гейіңді реттеуге көмектесетін шығар. Әкем ауылда мұғалім болып еңбек етеді. Әкемнің бір жылда алған еңбек­ақысын кейде бір айтыста жеңіп жатасың. Бұл маған құдайдың берген бағы деп ойлаймын. Айтыста жүргенім арқылы азды-көпті не­сібемді тауып жүрмін. Негізгі ма­мандығым – қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі.

– Бір кездері Мырзатай Жол­дасбеков айтыстағы кіл мықтыларды қанатының астына жинаған еді. Қазір айтыскерлердің жиналатын ордасы бар ма?

– Қазақстан айтыс ақындары мен жыршы-термешілер одағы бар. Осыдан үш жыл бұрын құрылды. Осы одақтың аясында бірқатар жұмыстар атқарылды. Еліміздің әр түкпірінде одақтың филиалдары құрылуда. Ақындардың ортасы жақсы қалыптасқан. Кейбір қала­ларда мұндай орта жоқтың қасы. Бәрімізді бір тудың астына жинап жүрген – Жүрсін Ерман ағамыз. Ол ксінің айтысқа еңбегі ерен. Аман­жол Әлтаев, Серікзат Дүйсенғазин сияқты ағаларымыз да қатар жүр.

– Жүрсін аға үнемі ақындарға іздеу сап, таланттарды табуға ты­ры­сып жүр. Одан өзге, ақын­дардың бір-бірін іздеуі қалай? Қатарлас­тарыңызды, ақын ағала­рыңызды айтыстан тыс жерде іздейсіздер ме?

– Айтыстан тыс жерде қатар­лас­тарымнан гөрі, аға буын өкіл­дерін көбірек сағынамын. Мэлс Қосым­баев ағамды ерекше іздеп тұрамын. Ол кісінің айтыстарын жаттап өстік. Астанаға келген сайын жолығуға тырысамыз. Са­парымыз түсіп жатса, жарты сағат болса да, Мэлс ағамен сөйлесуге себеп іздеймін. Екеуміз айтыс жайлы, әдебиет жайында әңгімеле­семіз. Білгендерін айтады. Ақылын береді.

– Жалпы, айтысты модерни­зациялау қажет пе?

– Айтыс – синтезді өнер. Кей­біреулер «айтысты шоу жаса­мау керек» деп айтып жүр. Айтыс деге­німіздің өзі – шоу емес пе? Айтысты жаңа форматқа көшір­геніміз дұ­рыс. Бірақ «шымшық сойса да, қасапшы сойсын» дегендей, қандай шоу жасаса да, айтыс ақындары жүруі керек басында. Әзілкештер, не әншілер емес. Айтыскер ақындар қалжыңды жеткізе алады. Бал­ғынбектің әзілі Петросянның әзілінен кем емес. Ринат пен Жан­саяның, Мұхтардың әзілі қандай?! Әр ақынның өз стилі бар. Өзгелер айтыста жүрсе, әншілер шоу жасауға ұмтылса, айтыстың беделін түсіріп алуымыз мүмкін. Содан сақ­тануымыз керек. Ыбырай Жақаев­тың: «Жазушы қаламына, диқан кетпеніне, қойшы таяғына ие бол­сын» деген сөзі бар. Әркім қоғам­дағы өз жұмысын атқарса, мәде­ниет те, өнер де түзеледі.

Дереккөз: Baq.kz