22 наурызда Молдова президенті Майя Санду елдің мемлекеттік тілін "молдаван тілінен" "румын тіліне" өзгерту туралы жарлыққа қол қойды. Бұған дейін Молдова парламенті мемлекеттік тілдің атауын өзгерту туралы заң жобасын мақұлдаған болатын. Молдова үкіметі неліктен мұндай шешім қабылдады және ол нені өзгертеді?
© AFP
"Мен румын тілі осы жерде тұратын және осы жерді жақсы көретін барлығымызды біріктіргенін қалаймын. Дүниежүзіндегі 27 миллионнан астам адаммен бірге біз Еуропа Одағының ресми тілдерінің бірі – румын тілінде сөйлейміз", - деп жазды Майя Санду Facebook парақшасында.
Тілдің сипаттамасы елдің Конституциясында, заң мәтіндерінде және барлық мемлекеттік құжатта өзгертілген.
Үкімет мұны қалай түсіндіреді?
Жарлыққа қол қойғаннан кейін Санду өз лауазымында молдаван және румын тілдері мен халықтарының ондаған жыл бойы бөлінуін үшінші державалар үшін жасанды және пайдалы деп санайтынын айтты.
"Бірнеше жыл бойы біз, Молдова Республикасының азаматтары, румын тілінде емес, "молдаван" тілінде сөйлейміз деп қадап айтқандардың ойларында бізді бөлу болды. Себебі, бір ұлтты екіге бөлген соң, оны бағындыру, басқару оңай еді. Бөлінген ұлт өзін қорғай алатын жалғыз күш емес. Бізді бөлуге тырысқандарды тіл білімі емес, Молдованы үнемі ұлттық қақтығыста қалай ұстау керегі туралы ойланған", - деді Молдова президенті.
Бір күннің ішінде бұл жазбаға 12 000 лайк пен 1500 пікір жазылды, оның басым бөлігі "Құттықтаймыз!" сөзімен басталды.
Неге қазір?
Ресейдің Украинадағы соғысы басталғалы Украина мен Румыния арасында орналасқан шағын Молдова өз қауіпсіздігіне нақты қатер төніп тұрғанын сезінеді.
Кишиневте Санду үкіметіне қарсы наразылық акциясы. © EPA
Ресей зымырандары Украинадағы нысанаға жету жолында Молдова әуе кеңістігін бірнеше рет кесіп өтті. Украинаның әуе шабуылына қарсы қорғаныс жүйелерінің белсенділігі салдарынан Молдова ауылдарының аумағына да зымырандардың сынықтары құлады. Ресейдің Украинаның энергетикалық инфрақұрылымын атқылауы Молдованы энергиямен қамтамасыз етудің үзілуіне әкелді.
Бұған қоса, Молдова билігі Мәскеудің өз еліне қарсы риторикасын ашық қауіп деп санайды және Кремльді Молдовада мемлекеттік төңкеріс жасамақ болды деп айыптайды. Елде жаппай наразылық шерулері жалғасуда, оған қатысушылар Санду үкіметін қатаң сынға алып, Ресейді қолдады.
Президент Майя Санду Батыстан көмек алу үшін қолдан келгеннің бәрін жасап жатыр. 2022 жылдың маусымында Молдова Украинамен бірге Еуропалық Одаққа кіруге үміткер мемлекет мәртебесін алды.
Кейбір сарапшылардың пікірінше, қазіргі жағдайда мемлекеттік тілдің атауын өзгерту Кишиневтің көршілес, Еуроодақ пен НАТО-ға мүше Румыниямен жақындасу жолындағы кезекті қадамы болуы мүмкін.
Ел тұрғындары бұған қалай қарайды?
Әлеуметтік желідегі бірнеше мың лайкты қоспағанда, үкіметтің тілге қатысты шешімі Молдова қоғамында ешқандай реакция тудырмады.
"Румын тілі" тіркесі ел тұрғындарына 1990 жылдардан бері таныс. Ол жылдары мектептердегі ана тілі сабақтары бұрынғыдай молдаван тілі емес, румын тілі деп аталды. Жалпы білім беретін оқу орындарының білім беру бағдарламаларында ел тарихы "Румыния тарихы" деп аталады.
Румыния Әділет министрлігінің мәліметі бойынша, 2009-2021 жылдар аралығында бір миллионнан астам Молдова азаматтығын алған, бұл Молдова халқының 39,5 пайызын құрайды.
Молдовалардың кем дегенде жартысы бүгінде Румыния азаматтары, соның ішінде бұрын алынған румын паспорттары бар. Қоғамның үлкен бөлігі бұрыннан Румыниямен тығыз байланысты.
Кім қарсы?
Оппозиция негізінен социалистер мен коммунистерден тұрды. Олар мұндай мәселелер үкіметтің дәлізінде шешілмейтінін, тек халықтық референдум арқылы шешілетінін баса айтады.
Молдова Коммунистік партиясының жетекшісі, елдің бұрынғы президенті Владимир Воронин. © SOPA IMAGES
"Мен парламенттік комиссиялардан: "Стефан чел Маре (XV-XVI ғасырлардағы Молдавия княздігінің билеушісі) қай тілде сөйледі?" деп сұрадым. Молдова тілінде. Михай Эминеску (ХІХ ғасырдың 2-жартысында өмір сүрген ақын) қай тілде өлең жазды? Молдова тілінде және ол осы жерден, Молдовада болды. Дмитрий Кантемир (XVIІ ғасырдағы Молдавия Князьдігінің билеушісі) молдаван тілінде де жазған", - деді Молдова Республикасы Коммунистік партиясының жетекшісі, елдің бұрынғы президенті Владимир Воронин.
Наурыз айының басында, заң жобасын парламент қабылдағаннан кейін көп ұзамай Кишиневтегі Конституциялық сот ғимаратының алдында тіл атауын өзгертуге қарсы шеру өтті. Түрлі мәліметтер бойынша оған жүзге жуық адам қатысты.
Румынияның реакциясы
Ресми Бухарест Молдова үкіметінің шешімін оң бағалап, Кишиневке толық қолдау көрсетуге уәде берді.
"Мен Кишинев парламентінің Молдова Республикасының румын тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беру туралы заңын қабылдауын құптаймын. Тарихи және ғылыми шындықты мойындау Пруттың екі жағалауындағы мәдениет пен тілдің ортақтығын растайды. Мен Румынияның Молдова Республикасына экономиканы еуропалық бағытта дамытуда және оның барлық азаматтарының әл-ауқатын қамтамасыз етуде сөзсіз қолдау көрсететінін растаймын. Осы тұрғыдан алғанда, мен Румыния үкіметінің көрші елдің егемендігін, аумақтық тұтастығын және тұрақтылығын қолдайтынын растаймын", - деді Румыния премьер-министрі Николай Чуке Facebook-тегі ресми парақшасында.
Румын және молдаван тілі – бір тіл ме әлде екі тіл ме?
Қазіргі көптеген лингвист ғалымдардың пікірінше, «румын» және «молдаван» бір тілдің әртүрлі атаулары (лингвистикалық сөздер).
Молдова тілі өте көне, ол румын тілінің пайда болуына негіз болды. Оның әдеби нұсқасы XV-XVIІ ғасырларда қалыптаса бастады және ХІХ ғасырдың екінші жартысында толық қалыптасты.
Румын мемлекетін құру процесі 1859 жылы Осман империясының вассалдық жерлерінде екі князьдіктің – Молдавия мен Валахияның бірігуінің нәтижесінде басталды.
Бухарест бітім шартының талаптары бойынша Осман империясы Молдавия княздігінің бір бөлігі Бессарабияны Ресей империясына беруге тиіс болды.
1917 жылғы революциядан кейін Бессарабия облысында біраз уақыт тәуелсіз Молдавия Республикасы құрылып, 1918 жылы Румынияның құрамына енді.
1940 жылы 28 маусымда Молотов-Риббентроп пактіне (КСРО және Гитлерлік Германия) қол қою нәтижесінде Румыния Бессарабия мен Солтүстік Буковинаны КСРО-ға беруге мәжбүр болды, содан кейін Молдова Молдавия Кеңестік Социалистік Республикасы атанды.