Фербиндунге каналы. Осы каналдан өту, әсіресе, 150-інші дивизияға оңай соққан жоқ. Каналдың жағалауына мықтап бекініп алған немістер өткел бермеуге жанталасты. Бірнеше қатты шабуылдың беті қайтты. Каналдағы көпірлер қиратылған. Ернеуінен түбіне дейін бетон құрсанған. Танктер, орудиялар өте алмайды. Тіпті жаяулардың өзіне өту мүмкін емес. Оң жақтан пулемет пен автоматтан оқ төгілсе, сол жақтан тура маңдайдан орудиялар азынап тұр. Жағаға совет әскерлері жақындаса болды, биік үйлерге орналасып алған немістер оқты төгіп береді. Қай жерден атып жатқанын да аңғару қиын. Қарсы жағалау түгел ажал отын бүркіп тұр.
***
Және осы маңға жаңа күш үсті-үстіне төгіліп жатқан секілді. Жау бұл тұстағы совет әскерінің алдына қойылған міндетті сезгендей. Осы каналдан өтісімен шабуылшы дивизия бетті кенет оңтүстік шығысқа бұрмақ еді. Сөйтіп, Берлиннің орталығына баратын жолды аршымақ. Атақты Моабит ауданы осы жолда. Қаладағы үлкен бекіністің бірі.
Совет әскерлері Висладан өтісімен-ақ Гитлер Берлинді бекініске айналдырған-ды. Қаланың барлық тұрғынын қорғаныс ісіне жапты. Күніне 100 мыңдаған адамдарды айдап шығып бетондар құйғызды. Метро, канал, көпір атаулының бәрі бекіністерден көрінбеді. Қала сегіз қорғаныс секторына бөлінген. Ал тоғызыншы секторда үкімет мекемелері, империя кеңсесі мен рейхстаг бар. Әр секторда арнаулы гарнизондар қойылды. Қаланың орталығындағы әрбір үй қамалға айналды. Әсіресе, рейхстаг, ішкі істер министрлігі – «Гиммлер үйі» тұрған аудан қатты жасақталды. Тек осы төңіректе араның ұясындай құжынаған от ұялары бар 400-ден астам темірбетон құрылыстары салынды.
Қаланың орталығына барар жолдағы Фербиндунге каналы мен Моабиттегі қарсылықтың өзі сұмдық. Әсіресе, көресіні 756-ші полк пен 674 полк көрді. Бұл полктар сонау Одерден бастап көш басында келе жатқан. Маңдайы тасқа тигендей болды осы арада. Моабит ауданының бір жағын Фербиндунге каналы айналып өтеді де, екінші жағында Шпрее өзені. Ауданның оңтүстік қанаты Шпреедегі Мольтке көпіріне барып тіреледі. Көпірден рейхстаг онша қашық емес.
Жау бұл маңның бекінісіне сенімді. Және солтүстіктегі совет әскерінің беталысы тура батыс сияқты еді. Рейхстагтың өкпе тұсынан бұрылатын жерден өтіп кеткен болатын. Міне, енді күрт қаланың тура орталығына лап қойды. Дұшпан нағыз жаннан безгендерді төкті бұл маңға. Фербиндунге каналына маңайлатпай жатқан солар.
Не істеу керек? Түтін, ендігі жәрдем түтін ғана. Жау көзін байлаудың бір жолы. Лезде бүкіл канал бойына түтіннен шымылдық ұстағандай болды. Жауынгерлер лап қойды. Біреу тақтай салып, біреу рельс салып, біреу тіпті жүзіп өтіп жатыр. Арғы жағаға шыққандар үйлердің төменгі этаждарын бекініс етуде. Адам көруге шыдамайтын көрініс. Біздің жауынгерлер де жаннан безіпті.
Каналдан өте бергенде Рахымжан оң қолынан жараланған Пантелеевті көрді. Автоматты сау қолына ала сап тарта берді ол. Жауынгер Киреевтің ішінен оқ тиді. Қолымен басып алып кетіп барады. Сол жаралы күйі бес немісті табанда жайратты. Қан сорғалап, жүрген жерін жоса қылды. Есіл ер әлден уақытта шайқалып-шайқалып барып сұлап түсті.
Жағаға өткендер көбейе берді, көбейе берді. Бірақ дұшпан 200 метрдей шегінді де, тағы да табандап жатып алды. Көпір жоқ. Іске саперлер кірісті. Бораған оқтың астында жанталасып жүр. Күн кешкірді. Қараңғы түсті. Соғыста түнді күндіз қылу қиын ба? Сорғалаған ракеталар жап-жарық қып жібереді. Бітіп қалған көпірді жау қайта бұзады, саперлер қайта жамайды. Осы бір қарғыс атқыр каналдың үсті сан боздақтың басын жұтты. Минут қымбат. Каналдан танк пен артиллерия өте алмаса, жаңағы жаяуларды қырып салады.
Әне, танктің алды көпір үстіне ілікті. Жосып келеді. Артиллерия да ағылды-ау. Жібермей тұрған тығын жұлып алынғандай. Рахымжан Василий Кривоносовты тани кетті. Жағаға шыға салып сүйікті 45 миллиметрлік орудиясын оқтап жатыр. Бұл сержанттың расчеті сонау Одерден бергі көп шайқаста сан көзге түсті. Батальонға берілген батареядағы ең ержүрек расчет. Солдаттар қалжыңдаса да, ол расчетқа «Гитлердің тажалы» деп ат қойған-ды.
Каналдың ар жағында тұрып-ақ көзі түскен жау ұясы болса керек. Биік үйдің шатырына кезенген орудия отты құсып-құсып жіберді. Расчеттағы жігіттердің қимылына көз ілеспейді. Көзді ашып-жұмғанша жауға ажал снарядтарын жосылтқан орудиялар қаптап кетті.
– Василий, төпе!
Рахымжанды Кривоносов күлкісінен ғана таныды. Ақсиған тек тістері көрінеді. Шаң ба, күйе ме, бет-аузы қап-қара. Самайдан аққан тер жосалары бетіне андыз-андыз жол салыпты. Оқ бүріккен биік үйдің сынған есігінде бір топ солдатпен тығылып, әлдебір нысананы аңдып тұр.
...Осы ауданда концлагерьдің қақпасы бұзылып, жылдар бойы қапа болған тұтқындар босатылды. Жақтары суалып, сүйектері арбиып-арбиып кетіпті. Құр сүлдері қалған. Шамалары келгендері азат етушілердің мойнына асылып, құшақтап жатыр. Жылайды, қуаныш жасы. Ішінде орыс та, поляк та, чех та, венгер де бар. Бір-ақ тілде сөйлейді. Жүрек тілімен, ыммен. Қару сұрайды, шабуылға шықпақшы. Кектерін қазандай қайнатқан жауға оқ атпақшы.
О, Моабит! Мынау мелшиген тас қабырғаларың қанша зұлымдықты бүгіп тұр десеңші. Тырнағыңа түскеннің бәрін тылсым жұттың. Сенің атың тарихқа қасіретпен, қастандықпен егіз боп қалды. Моабит десе жүрек соқпай тоқтады, жылаған бала уанды. Зұлымдықтың зәрі сіңген топырағың неткен ащы еді. Неміске қорған болмай, қорлау болдың! Тельмандай тектіні де осы жерде азаптады-ау. Тыңдасаң нетті, жасырсаң нетті сондай азаматыңды! Арысыңның азасынан аунап кетпей неғып тұрсың. Мелшиесің неліктен?
Тұтқын да тұтқын. Немістердің енді өзі тұтқын. Сүмірейген, солбырайған. Моабит түрмесін қорғауды Геббельстің өзі қолға алыпты деген хабар бар-ды. Әр лектің, әр топтың ішінен офицерлер сол сұмырайды іздейді. Әттең, шіркін, тірідей қолға түссе... жүз, екі жүз, бес жүз, сегіз жүз адам өтті. Жоқ! Жасырынып үлгерген ғой, жендет...
Моабит ауданындағы үйлер араның ұясындай жиі салынған екен. Тар көшелер тастан қаланған терең траншея секілді. Төменгі этаждар біздікі, жоғарғы этаждар немістікі. Сан үйлерде осындай «тату көршілік» болды.
Майор Твердохлеб батальонның бөлімшелеріне әрбір үйді ақырына дейін тазартуға аялдамай, астын алып, үстін қалдырып жүре беруге бұйырды. Осылайша көшеден көше, кварталдан квартал совет әскерлерінің қолынан өте берді. Төбеңе шығып алған жаудың қай жағыңнан қағып түсерін қайдан білесің. Әр үйдің терезесі атыс ұясы. Абайсыз аттадың – бітті! Абайлау дегеннің өзі де мүмкін емес. Маңдайдағы қос жанарға анталап тұрған жаудың бәрі бірдей сыймайды. Бірі болмаса, бірі көзден таса. Сенің түбіңе жететін де сол.
Екі Берлин бар. Бірі – от құшағындағы Берлин. Бірі – жер астындағы Берлин – тұрғындардың жан сауғалаған панасы. Азат етілген аудандарда олар жер бетінде көріне бастады. Неше күннен бері дәм сызбай ашыққандар, әйел, бала. Үрейлі, үнсіз. Көшеде құлаған артиллерия аттарының санынан кесіп-кесіп ала қашады. «Аштық азабы өлім қаупінен де күштірек екен-ау» деген ой келді Рахымжанға.
Бұл көрініске қарау қиын еді. Көп кешікпей аршылған көшелердің әр жерінде советтік жылжымалы әскери кухня пайда болды. Солдат шөмішті көсіп тұрып, ашыққандарға құйып беріп жатыр. Телмірген, жүзі сынық әйелдер. Тағат таппай, тамақ аузына тигенше тыпыршыған балалар. Өңдері шүберектей құп-қу. Тілдерінің келгені:
– Русь гут, Гитлер капут!
– Русь гут, Гитлер капут!
Қу құлқын не істетпейді. Жоқ, бұлттай тұнжыраған бұл өмірден түкті айырып білмей тұрған сәби жүректің шын соғысы солай шығар?! Оларға соғыс үйреткен әліппе осы болар!
Шабуылшы батальондар көше біткенді фашистерден сүйемдеп тазартып кетіп барады, кетіп барады.
Рахымжанның взводы тұтқын ғып әкелген неміс офицері соңғы жаңалықты айтты.
– Күні кешеге дейін солдаттардың арасында неміс әскеріне тосыннан керемет бір күш келмек деген сыбыс жүрді. Сол күш соғыстың тағдырын шешпек еді. Геббельстің радиосы миымызға осыны құйды. Медеуіміз сол еді. Міне, сол күшті көріп отырмыз...
Сұп-сұр өңінен мысқыл күлкінің ізі көрінді.
Жау астанасы табанда. Улы жыланды Совет қарулы күші қылқа мойыннан басып тұр. Басын қозғалта алмай, құс тілін ғана жалақтатады. Бірақ сол тілді жұлу әлі оңайға түсетін емес. Өйткені бұл фашизмнің улы тілі.
Әр үйдің қабырғасы қабір болып қалды. Қоштасты талай тарланмен. Жаңа жарылған фауспатрон отделение командирі Рыбаков қалпақтай ұшырды. Рахымжанның жүрегін біреу жұлып алғандай болды. Алдырмай келе жатқан шар болаттың өзі еді. Поповтай, Гичкодай ерлердің ұстазы. Қасына жүгіріп келді. Басын сүйеді.
– Жолдас лейтенант, впер-ед!
Қолын ілгері нұсқайды, кемсеңдейді. Кете беріңдер, соғыңдар жауды дегені. Бір уақытта бұлқынып қалды да, бойын жиды. Ұйып жатқан қанды көрді. Сұқ саусағын малып жіберіп, қабырғаға жаза бастады. Қаны – сия, саусағы – қалам! Қолы әлсіз ырқына көнбейді. Тісін қайрап, қайраттанады. «Я в Берлине. Рыба...» Осы араға келгенде үзіліп кетті, жан тапсырды. Қабырғада қанмен жазылған жазу. Алдында арыстай боп жатқан майдандас дос. Өз қабірінің басына өлмес сөзді өзі жазды. Мұндай ерлік өлімді Рахымжан көрген жоқты. Тас та балқып ерігендей. Қызыл жазу күреңденді. Көзі бұлдырап кетті ме, солай көрінді. Досының аты толық тұрсын. Саусағының әлі кеппеген қанға қалай тигенін де білмейді «ков» деп жалғады. «Рыбаков» болып шықты. Қабырғада досының қаны. Бойында досының кегі...
28 апрель күні Моабит ауданы түгел тазарды. Гитлершілердің қырғын жасап, қия бастырғысы келмеген жоспары күл-талқан болды. Қырғын жасауын жасады. Бірақ... өзі ін түбіне тығыла түсті.
жалғасы бар...