Дулат Исабеков: "ХХІ ғасырдағы әдебиеттің міндеті — адамзатты тәрбиелеу емес, ойландыру"

Дулат Исабеков: "ХХІ ғасырдағы әдебиеттің міндеті — адамзатты тәрбиелеу емес, ойландыру"
Фото: Yernar Almabek

Оның әңгімелерін езу тартпай оқу мүмкін емес болса, повестерін оқып отырып жылағаныңды сезбей қаласың. Шығармаларын оқып отырып қайғының ыстық жасынан күлкінің кермек дәмін сезесің. Дулат Исабеков мәңгілік сұрақтардың жауабын "кішкентай" адамдарға іздеткізеді. Өткен ғасырдың 80-жылдарында "Қарғын" романымен-ақ оқырмандардың жүрегін жаулап алған жазушымен әдебиет туралы сөйлескенді жөн көрдік. 

– Өнер өнер үшін бе, әлде өнер халық үшін бе?

Өнер өнер үшін бе, жоқ халық үшін бе деп біз де оқыдық. Біз өнер халық үшін деп оқыдық. Енді қайтадан өнер өнер үшін деп оқи бастадық. Өйткені халық үшін деп ешкім шығарма жазбайды, халық үшін деп ешкім сурет салмайды. Шығарма деген - жеке адам ойының жетістігі. Шығарма жазу неге қажет болды? Оны автордың өзі ғана біледі. Өнер өнер үшін деген өнерге берілген адамның сөзі. Ал халыққа жақын деген ұраншыл адамның сөзі. Өнер үшін десең өнерге қызмет етесің. Соны дамытасың, өркендетесің. Бұрынғылардың сүрлеуіне түспей соны соқпақ іздейсің. Жаңа стиль, жаңа ағым табасың. Мәселен, өз басым шығарма жазғанда халық үшін жазайын деп столға отырмаймын. Мені жазуға не итермеледі? Адамдардың тағдырын көре білгендіктен, соларға алаңдағандықтан. Неге ғасырлар бойы теңсіздік жалғасып келе жатыр. Бай бай болады. Кедей әлі кедей. 

Бұл деген ХХІ ғасырда тіпті өршеленіп тұр. Өйткені ақша, дүние, тойымсыздық бірінші орынға шығып бара жатыр. Байлар байыған сайын байып жатыр. Кедейлер керісінше кедейленіп жатыр. Кедей кедейлігінің себебін қоғамнан, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның ішкі саясатынан, формацияның әсерінен көреді. Ал оның аржағында жеке адам, тұлға тұрғанын көре алмайды. Оған мән бермейді. Халық әрқашан да тобыр болған. Сол тобырдың бірі  өзіміз. 

Таза әдебиет деген не? Жалпы, әдебиет деген не? Оның адамға қандай қажеттілігі болды? Бұрынғы тарихты, әдебиетті оқып отырсаң әдебиет деген адамды тәрбиелеу үшін керек дейді. Ал ХХІ ғасырдағы әдебиеттің міндеті адамзатты тәрбиелеу емес ойландыру. Екі ұғым бар: шығармадағы ойды қозғау және оқырманды ойлануға мәжбүр ету. Сенің шығармаңда үлкен ой айтылыпты дейді. Шығарманың мақсаты ой айту емес. Шығарманың мақсаты сені ойландыра алу. Міне бұл өміршең шығарма болады. 

Гильгамештің заманынан бері қырық бір ғасыр өтті. Мен жаңа осыны студенттеріме айттып өттім. Қырық бір ғасырдан бері қаншама тау-тау шығармалар жазылды. Адамзат содан тәлім алды ма яки алмады ма? Міне енді қорытынды шығаратындай кезге келген сияқтымыз. Егер осы күнгі жеткен жетістіктеріміз әдебиеттің арқасы дейтін болсақ, онда ары қарай шығарма жаза беруіміз керек. Демек адамзат шығарма оқиды екен де, одан тәрбие алады екен. Егер тәрбие алмайды десек ары қарай не үшін жазуымыз керек?! Міне осыны қазір адамдар сезіне ме? Әлде адамзаттың алдында басқа міндет тұр ма? 

Қазір өмірінде кітап оқымаған адамдар миллиардер болып отыр. Кеше ғана 42 жастағы Юваль Ной Харари деген еврейдің кітабын қарап шықтым. Ол кітаптың орысша аты "Краткая история будущего" яғни "Болашақтың қысқаша тарихы". Сонда айтыпты, әлемде ең ықпалды 8 адам бар дейді. Ал жалпы алғанда олардың саны жүзге жуық. Бүкіл дүниенің ақшасы солардың қолында. Енді олар қайжерде соғыс ашады немесе бүлікшілік жасайды өздері біледі. Бір мемлекетті құлату, бір мемлекеттің структурасын өзгерту оларға түк емес. Оларда ақша мәселесі шешілген. Ақша қызық емес. Енді олардың ермегі адамдарды роботқа айналдыру. Айтматов айтатын "мәңгүртизм" ғой баяғы. Олар халықпен санаспайтындай дәрежеге жеткен. Миллиардерлер тағы 40-50 жылдан соң біз қазір жануарларға қарай қарасақ, кедейлерге солай қарайды дейді. Бұл деген "жуткий, страшный" ғой. 

Ал адамдар оны аңғарған жоқ. Қазулы орға қарай бара жатыр. Осындай кезде әдебиет керек деп ойлаймыз ба? Таза әдебиет екінші, үшінші планға кетіп, қазір "конъюнктурный" әдебиет алға шығып кетті. Даулы әдебиет, скандал, порнография, белгілі бір адамдардың өмірі қоғамға қызық. Қазір ойлы емес, ойсыз адамның жолы болатын заманға келдік. Қарап тұрсаң бүкіл әлемнің философиялық құрылымын жасаған адамдар қайыршы хәлде жүреді де, ал бизнесте жолы болғыш адамдар соларға билік жасайды. 1870 жылдары Моппасан айтқан: "Алдағы заман алаяқтардың заманы" деп. Сол байғұстың айтқаны шындық болды (күлді). Соған қарамастан біз өзімізше жазып жатырмыз. 


Біз соғысты көрген жоқпыз. Бірақ соғыс туралы шығармаларды оқып өстік. Ол шығармалардың бәрінде бір жақ жақсы да екінші жақ жауыз болып келетін. Бірақ Ремарктың "Батыс майданында өзгеріс жоқ" шығармасын оқығанан соң шығарманы осылай да бейтарап жазуға болады екен ғой деп ойланып қалдым. Жалпы, соғысқа аттанғандардың бәрі де (екі жақ та) Поул Бойлерлер еді ғой. 

Соның бәрін жасаған бір адам ғой. Ана жақтан Гитлер. Оған КСРО қарсы шықты дегендей...Шығыс Еуропа, Батыс Еуропа, Америка боп соған қарсы тұрдық қой. Ал жауынгер байғұстардың ешқандай кінәсы жоқ. Бұйрықты орындады. Атып жатқанда оғын кімге тиетінін де білмеді. Ремарктің "Батыс майданда өзгеріс жоқ" романы бірінші шығармасы, екінші романы "Время жить, время умереть" деген. Міне осында жауынгерлердің тағдырын қандай аянышпен суреттейді. Бұл жерде тағы да ешкімді кінәламайды. Фактты дәл сондай етіп береді. Мұздың астында қатып қалған неміс солдаттарын аршып алып, қайта жерлейтін жері бар. Ең адамның жанын түршіктіретін оқиға осы жерде. Жауынгерлердің көзіне қатып қалған мұздың еруі. Соның салдарынан олардың жылап жатқан адам сияқты болып көрінуі. Содан кейін бұл немістің солдаты емес, советтің солдаты деп оларды бір шетке шығарып тастауы... Әрине Ремарк бұлардың бәріне сын көзбен қарайды. Мына бишара да біреудің жалғыз баласы шығар дейді. Не үшін өлді?
 
Жарайды, біздің жауынгерлердің өлуінің себебін білеміз. Отанды қорғап жатырмыз деп өлді. Неміс солдаттары не үшін жанын берді. Олар шын мәнінде жаулап алушы әскер емес пе? Олардың ішінде де қайшылық болды. Олардан шыққан жазушылар да қарсы болды. "Когда думают сапоги, мозги начинают маршировать" деп Брехт айтқандай олар "мозги маршировать" еткеннен ажал құшты. Ал енді "Біз соғысты көрген жоқпыз"-да өзімнің трагедиямды жазғым келді. Не үшін балалық шағымыз қырылды. Кім үшін? 


Осыны айтып кемпірқосақтанған субұрқаққа қарап, темекісін будақтатты да, маған бұрылып: 

– Бүгін екінші қазан ба? – деді. (басымды изедім) 

Ойпырмай, былтыр дәл осы күні Лондондағы лордтар палатасында менің таңдамалы пьесалар жинағымның тұсаукесері өтті. Әрі 75 жылдық мерейтоймды сол жерде атап өтті. Сол кезде баяндамамда осыны айтып өттім. Біз не үшін құрбан болғанымызды білмейміз. Менің әкем отан қорғаймын деп кетті. Ол қай отанды қорғады? Өмірде кездейсоқ деген көп болады. Егер КСРО құрылмаса, Қазақстан одақ құрамына қосылмаса, менің әкем ата-бабасы естімеген Сталинград деген қаланы қорғауға аттанбас еді. Менің шешем бес баламен жесір қалмайтын еді. Біздің балалық шағымыз қырылмайтын еді. Майданнан ысқырып ұшқан оқ біздің ауылға адаспай жетіп, біздің балалық шағымыздың көк желкесін қимас еді. Міне солай ерте есейдік. Егер осылай болмаса мен бұл шығарманы жазбас едім. Дедім. Әр дәуірдің өз кезеңі болады. Біз оны қолдан жасай алмаймыз. Оны саясаткерлер ғана жасайды. 

Ал халық құдіретті дейміз, бірақ халықтың құдіретсіз бишара екенін осындай қырғын соғыстың кезінде білесің. Ат деді атты. Не үшін атып жатырмыз деп ойланған шығар, бірақ ойландыруға мұрша бермеді. Етік ойланған кезде ми шабуылдады. Менің Фазыл Искандер дейтін жазушы досым болды. Марқұм талай рет "Нобельге" ұсынылып ала алмай кетті. Сол Сталиннің заманында неге адамдар бір адамға сонша ерік беріп қойды. Неге көтеріліске шықпады дейтін. Қарап тұрсаң, оңай сұрақтар ғой. Наполеон айтқандай, "халық деген тобыр" деп. Наполеон халықты жинап қойып "соғыс ашамын" деді, "сендер барасыңдар" деді, "малсыңдар, без мозглые" деп халықтың көзінше айтты. Сол халық оның артынан еріп соғысқа аттанды. Осыдан соң халық деген не немесе кім деген сұрақ туындайды? 

Мына Францияда Жиль де Ре деген алхимик болған. Оның екінші аты "Синяя Борода". Сол жас балалардың көзін ойып алып, зертханада химиялық дәрілер жасаған. Жұрттың балалары жоғалып кете бергеннен кейін, алхимиктен көріп ұстап алған ғой. Отқа өртейін деп жатқан кезде халыққа былай депті: "Иә, сендердің балаларыңның бәрін өлтіріп, көзін ойып дәрі-дәрмек жасадым. Бұдан кейін де жасаймын. Ал сендер ғылым үшін бала туыңдар. Мен олардың көзін ойып ғылымды дамыта берем. Сондықтан мен сияқты әулиеге бастарыңды иіп, тәу етіңдер!" деген. Халық басын иіп, тәу еткен. Бұл не? Бұл тобырдың санасы ең қорқынышты деген сөз. Абайдың өзі айтқан жоқ па баяғыда: "Халық деген тобыр. Жанна д’Аркты отқа өртеген. Сократты улаған. Демек халықта ақыл жоқ. Тілін тап та басқара бер" деген. Міне шығыста отырып Абай осылай деді. Батыста жаңағыдай нәрселер айтылды. Бұл не деген сөз? Алдағы 1000 жылда бүкіл Галактика сырын ашуымыз мүмкін, бірақ адам жанының сырын ашу мүмкін емес. 7,5 миллиард адам, 7,5 миллиард ой. Осының бәрінің тілін тапсаң, олар сенің жетегіңде кете береді екен. 

Енді шығарма жазғанда осындай тақырыптарға бару керек сияқты. Христиан дінінде ұран бар: "Хватит сидеть под крестом, надо идти за Христом" деген. Сол сияқты өзіңді жұбататын махаббат жайлы, даулы факттер жайлы, саясеткерлер, деректі шығармалар емес, осындай тереңірек тақырыптарға бет бұруымыз керек. 

Біз басқа кредо да өмір сүрдік. Менің ендігі қуатым оған жете ме, жетпей ме білмеймін. Сол шеңбердің айналасында шығармалар жаздық. Ендігі жастардың алдында тұрған міндет мүлде басқа тақырып. Жоғарыдағы ғарыш емес, адамның жан-дүниесіндегі ғарыштық биіктік. Міне, осындай тақырыптарға бару керек деп ойлаймын. 
 

Нодар Думбадзені оқысам сіз, сізді оқысам Нодар есіме түседі. Себебі бір шығармасында риясыз күлдіртіп, екінші шығармасында еріксіз жылататын Думбадзе екеуіңіздің ортаңызда ұқсастық бар деп ойлаймын. Бұл ұқсастық әртүрлі айтылғанымен сезім, мұң, қайғы және қуаныш дегендердің барлық халықта бірдей болуынан ба? Немесе барлық адамның түбі бір дегенен бе? 

Жалпы алып қарағанда адам ұқсас, бірақ жекелеген ситуацияларда әртүрлі. Біз сол жалпы сипаттарға қарап шығарма жазамыз. Күлдіргі әңгіме айтсаң жаппай адамдар күлгенімен, бір-екі адам жымиып отыруы мүмкін. Өлімнің үстінде әзіл әңгіме айтамыз. Өте қайғылы әңгіме айтылып жұрттың көз жасы көл болып отырғанда, арасындағы бір-екі адам: "Кешегі жоғалған сиырларың табылды ма, не істеп жатырсыңдар" деп әңгіме айтып отыруы мүмкін. Өмірдің өзі бір ғана бояудан тұрмайды ғой. Осы жерден үйіңе дейін барсаң қайғыны да, қуанышты да, мұңды да көресің. Мысалы жаңа өзің айтып отырған Ремарк. Оның кез келген қайғылы шығармасын езу тартып отырып оқисың. "Батыс майданда өзгеріс жоқ" романында солдаттар келе жатады ғой. Жолда ағашқа ілініп қалған адамның ішек-қарнын көреді. Айналаға қараса бір адамның тізеден төмен қарай ғана аяғы жатыр. Дәл минаның үстінен басып, шашылып кеткен жігіт. Сонда үш жауынгер қарап тұрып: "Дааа, ему наверное было очень весело" дейді. Немесе қырғын-қабақ арасындағы поляк Левандовскийді емханаға әйелінің іздеп келуі. Бұлардың бәрін езу тартпай оқи алмайсың. Сол шығармада өлген ұлын анасына достары естіртетін кезде бір-ақ ауыз сөзбен "оқ жүрегіне тиді" дейді, қиналмай кетті дегені ғой. Ал біздің жазушылар мұны көлдей етіп жазады. Анасының жылағанын суреттейді. Оны жұбатады. Мұның бәрі қызық емес. Ал батыстың менталитеті сондай. Қатал реализм. Және Ремарктің де стилі солай. Қайғыны көзіңе жас алғызып, қабырғаңды қаусатып айтпайды. Бір-ақ ауыз сөзбен береді.
 
Кейін Чеховтың да шығармаларында осындай. "Три сестры" шығармасында жігіт дуэльге кетіп бара жатады. Сонда сүйген қызы: "Мен де барамын. Сені жалғыз жібермеймін" дейді. Бірақ жігіт өзінің дуэльде өлетінін біледі, қоштасқан түрі ғой, кетіп бара жатып қайтып келеді де: "Сенің дайындап қойған кофеңді ішуге уақытым болмағанына өкінем" дейді. Міне, әдебиет деген осындай болу керек. Бір ғана сөзбен қандай трагедияны беріп тұр. Жігіттің осы сөзінен-ақ оның дуэльде өлетінін білесің. Осындай әдістер бізге жетіспейді де, көп сөзділікке ұрынамыз, тікелей айтамыз. Егер сол жағдай бізде болса, сүйгеніңмен ұзақ қоштасасың. Ә, жоқ, ештеңе етпейді. Қайтып келем. Бақытты боламыз деп айтасың. Қасында отырасың... жұбатасың... тағысын тағылар... 
 
 
Міне, біздің жазушыларымыз (оқырмандарымыз да) осындай детальдарға мән бермейді. Шығарманы оқыдым дейді. Бірақ ішінен не үйренуді, қандай әдістерді меңгеруді білмейді. Мысалы, бұл жерден Ремарк қанша қайғылы оқиға болса да, күлетін нәрсе тауып алатын еді. Өзінің айтатыны бар: "Күлкі араласпаған трагедия адамның бойына дарымайды" дейді. Өмірдің өзі сондай ғой. Ол ешуақытта бір бояудан тұрмайды. 

Менің юморға баратыным да сол. Кейде үлкен бір шындықты юмормен айтқан ұтымдырақ. "Бонапарттың үйленуі", "Социализм зәулімі" дейсің бе... Егер мен оларды юморсыз жазатын болсам ешкім мән бермеуі мүмкін еді. Не болды ал?! Ол түгілі Қарағандыдағы салынған үйлер де құлап жатыр ғой. Мынау "Зәулім" (шығармасын айтып отыр) менің сол кездегі бюрократияға қойған ескерткішім болды.

Т. Раушанұлы