Ай атаулары нені білдіреді?

Бір жылда төрт маусым бар: көктем, жаз, күз, қыс. Әрбір маусымда төрт ай бар. Бүгін оқырмандарымызға осы ай атауларының құпиясын ашпақпыз.

Наурыз – көктемнің алғашқы айы. Парсыша "жаңа күн" деген мағынаны береді. Шындығында, наурыз айдың аты емес, жыл басы мейрамының атауы. Қазақ халқы ықылым замандарда-ақ наурыз мерекесін жыл басы ретінде тойлау дәстүрімен ай атына айналдырып жіберген. Наурыздың жиырма екісінде күн мен теңеледі.

Сәуір – көктемнің екінші айы. Арабша "өгіз" деген мағынаны береді. Ал "өгіз" деген – күн жолындағы шоқжұлдыздың аты. Қазақтар оны ай аты ретінде қолданып кеткен. Сәуірдің ерте кездегі атауы "көкек" болатын. Көкек деген өз атын өзі шақыратын ұшқалақ, жеңілтек құс. Бұл сөз жағымсыз мәнде айтылады деген оймен сәуір атауын екінші айға таққан екен.

Мамыр – көктемнің соңғы айы. Бұл – жыл құстарының мамығын төгіп, көл жағасына ұя салып, мамырлайтын, семіретін кезеңі. Ескі түркі тілінде "мамыр" деген тоқшылық, семіру дегенді білдіреді. Дәл осы айда мал да оңала бастайды.

Маусым – жаздың алғашқы айы. Арабтың "мезгіл" деген сөзімен байланысты. Шөп шабу, пішен дайындау маусымына байланысты ай да осылай аталған. Үнді, Еуропа тілдерінде "маусым" сөзімен төркіндес "муссон" термині бар, ол "жазда мұхиттан құрлыққа, ал қыста құрлықтан мұхитқа қарай соғатын жел" дегенді білдіреді.

Шілде – жаздың екінші айы. Бұл сөз парсы тілінде ("шіллә") "қырық" деген мағынаны білдіреді. Жазғы қырық күн шілденің негізгі ыстық күндері осы айда өтетіндігін білесіз. Міне осы әуелде қырық күндік мезгіл ретінде айтылып, кейін отыз күндік ай атауына ауысқан. Шілдеде күннің ұзақтығы қысқара бастайды.

Тамыз – жаздың үшінші айы. Тәржімалағанда "күйдіру" деген мағынаны білдіреді. Тамыздық сөзі де осы мағынадан туындаған. Тамыз айында аптап ыстықтан шөптің басы сарғайып, қурай бастайды. Піскен егін орылады. Осы құбылыстарға байланысты бұл айды кейде "сарша-тамыз" деп атап та жатады. Бұл жерде айта кететін жәйт, "сарша" сөзінің арғы тегі түркі тіліндегі "сары шақ" дегеннен шыққан.

Қыркүйек – күздің алғашқы айы. Осы айда қой мен ешкінің төлдеу уақытын көктем айына келтіру үшін қошқар мен текеге күйек байлайды. Бұл шаруа қырда, өріс барысында өткізіледі. Сол себепті қазақ халқы "қыр" және "күйек" сөздерін біріктіріп, айды "қыркүйек" атауды жөн көрген.

Қазан – күздің екінші айы. Парсы тілінде "күз" дегенді білдіреді. Бұл айда егін орылып, жеміс-жидек жиналып, қамбаға, қазанға түседі. Жерде қалғанын суық соғып, үсік шалады. "Қазан соғу" деген дәл осы мағынаны білдіреді.

Қараша – күздің соңғы айы. Жердің оты кетіп, бет-бедері қоңырқай тарта бастайды. Ай атының "қараша" деп аталуы да осы себепті. Қараша айында алғашқы қар түседі, халқымыз мұны "қарашаның қары" деп атайтын болған.

Желтоқсан – қыстың бірінші айы. "Жел" және "тоқсан" деген түркі сөздерінің бірігуінен шыққан. Яғни, үш ай желді және боранды болады дегенмен байланысты. Бір тоқсанда үш ай болатыны айтпаса да түсінікті. Ежелгі түріктер қыстың алғашқы айын жел айы немесе тоқсан айы деп те атаған. Желтоқсанның жиырма екісінде күн барынша қысқарады.

Қаңтар – қыстың екінші айы. "Қаңтар" түрік сөзі екен. Күннің барынша қысқарып, байланғандай қаңтарылып тұрып қалуына орай "қаңтар" деп атаған. Бұдан кейін күн қайта ұзара бастайды. Дана халқымызда "қаңтарда күн қарға адым ұзарады" деген сөз бар.

Ақпан – қыстың үшінші айы. "Ақпан" қазақтың "ақ ықпа", яғни боран деген сөзінен шыққан. "Ақпан-дақпан алты күн, аязымен жеті күн" деген бар. Бұл жеті күн нағыз қыс ортасында келеді. Қар жауып, жел тұрып, боран, бұрқасын болады, аяз да күшейеді. Малдың жұтқа ұшырауы да осы айда басталады. 

Дайындаған: Айгерім Сматуллаева

Сурет: fl.ru, vk.com