Құмай тазыға қатысты наным-сенімдер

Қазақта баланы қырқынан шығысымен, ақын, шешен, батыр тәрізді атақты адамның үзеңгісінен өткізіп алу ғұрпы сияқты иттің күшігін де белгілі адамдардың үзеңгісінен өткізіп алатын ырым бар.

"Бала мен күшікті үзеңгіден өткізу ғұрпы б.з.б. II ғасырларда көшпенділердің үзеңгіні ойлап тауып, салтаттылық мәдениетті жоғары сатыға көтеріп, қаһарлы күшке айналдырған дәуірден бастау алады", - дейді зерттеуші А.Тоқтабаев. "Адамзат тарихында садақ пен жақ, дөңгелек сияқты айтулы бетбұрыс жасаған үзеңгіні қаттылық пен беріктіктің, алысқа жорту мен шабуылдың тиянағы дегеннен осы ырым туған" дейді ол. Иттің бағзы замандардағы тотем-бабаға айналғандығының белгісі ит жейде салтынан байқаймыз. Ол тек қазақта ғана емес, көптеген түрік халықтарына ортақ салт: қазақ, қырғыз, өзбек және татарларда сақталып қалған "ит жейде", "ит көйлек", "эт кулмәк" ғұрпының мәні ортақ. Оны нәресте туғанда кигізеді. Ит көйлекті (ит жейдені) көп жасаған адамның киімінің қалдығынан жеңі мен бойын тұтас пішіп, жағасын ойып, шетін бүкпей, екі жанын тіккен, жас баланың нәзік етіне батпауы үшін тігісті сыртына қарата тепшіп тігеді. Сәби қырқына толысымен ит көйлегін шешіп, оны әр түрлі қант, кәмпит, өрік-мейіз сияқты тәттілерге толтырып, иттің мойнына байлап қоя берген.

Балалар итті қуып, тәттілерді алып мәз-мейрам болады, итжейдені иесіне әкеліп тапсырады. Бұл ғұрып "ит қуу" деп аталады, сәбидің пәле-жаласын қырық жаны бар хайуан – ит өзімен бірге алып кетеді-мыс деп сенген. Ал керісінше, балаға иттің жүйрік, ақылы озық алғыр қасиеттері дариды, сәби күшікше бауырын тез көтеріп, тәні сау, жаны берік, "итжанды" (иттің қырық жаны бар дейді қазақ) болсын деп те ырымдайды. Баланың ит көйлегін сақтап, жолға, сапарға шыққанда, өзімен бірге алып жүрсе пәле-жаладан сақтап, жолын ашады, "баланың періштесі қағып, аман апарып, есен әкеледі сапардан" деп сенген.

Адамның басына қонған құт пен шаңыраққа келген ырыс көбіне ит болып келеді: сол үйге құтпан ит немесе алғыр тазы бітеді де, ол адамның барлық тілеуін жүзеге асырып, мұратына жеткізеді дейді қазақ сенімінде. Жаңа үйленген жастарға үбірлі-шүбірлі, дені сау, берік болсын (итше күшіктесін) деген ырыммен (магия) жас келіннің көйлегінің етегінен итке жем бергізеді. Аяғы ауыр әйел жерігі қанғанша итке "кет" деп айтуға тыйым салынған.

Қазақ қартайып, алжыған иттің аузына май тығып, басын күн батысқа (құбылаға) қаратып, малша бауыздап өлтіріп, көметін болған. Манси мен угурлерде және алтайлықтарда итті ағаш науаларға жерлеп, бір аяғына қызыл, екінші аяғына қара таспа жіп байлап, иттің денесін әсемдеген. Моңғолдар қазақтарға ұқсас жолмен өлтірілген иттің құйрығын кесіп, басына жастайтын және түскен келінді итке тағзым еткізеді. Ол үшін жас келін қайын атасына сәлем етіп, отқа май құйған соң, үлкен үйдің итіне тәу етеді. Үйге ит енгізіледі де, келін етегіне салып ет беріп, сүт жалатып, арнайы тілек айтады.

Қазақта бұған ұқсас салт – ұрын барған күйеуге "ит ырылдатар" салты. Қалыңдыққа келе жатқан күйеу үйге таянғанда, алдынан шыққан бір әйел жүресінен отыра қап ит боп ырылдап, кәде алады. Халық театрының бір көрінісіне айналған бұл салттың арғы тегі көне наным-сеніммен астарлас. Осы бір хайуанға қатысты өте ертеде қалыптасқан нанымның бірі мынадай. Бағзыда ғұндар өлікті жерлегенде "Онгонды (аруақты) көкке ертіп шығады" деген иланыммен итті де ертіп баратын болса, көне түркі тайпаларында тарихын, атауын, тотемін барақпен (итпен) байланыстырады. Қазақта да мұндай руларды, жер-су атауларын ондап кездестіреміз. (Қазақ генеологиясындағы Ителгі, Итемген, Ителі, Барақ т.с.с. атаулар). Иттің етін жайшылықта басқа халықтардағыдай (корей, қытай) жемегенімен, зәрушілікте өкпе құртына, көз шымылдықтанып, бас айналғанға, жазылмайтын жараларға қарсы ем, дәрі ретінде қолданады. Іште өлген баланы түсіруге иттің ені мен шыбығын қатар қолданған жағдайлар ел арасында ұшырасқан екен. Бұл дом шығыстық көрші жұрттардан ауысқан болуы ықтимал.

Тазы иттің алғаш өз бетімен аң алуын "тырнақалды" құрметіне ауылдастары жиналып, қайырлы болсын айтып, қуанышқа кішігірім той жасайды. Аңшылармен бірге саятқа шығып, аң олжасын, әсіресе, түлкі байлаған кісінің өзі қуанышына ауылдастарын ортақтастырып, тілек жасайтын жоралғысы бойынша бүкіл ауыл аңшы үйіне жиналып, қыстың ұзақ сары таңын ойын-күлкі, өлең-жырмен өткізеді.

Аңшы олжасының етінен аяғы ауыр әйелдер ауыз тисе, мылтық пен қақпаны қырсығып қалады. Өйткені, жүкті ананың арғы әлеммен байланысы бар, құрсақтағы ұрпақ бергі әлемге әлі үлгеріп келмеген. Бұндай сәтсіздікке душар болған аяғы ауыр әйел аңның етіне аңсары ауып, жерік болып тұрса, аңшы құралына "акрпык" деп аталатын ақ түсті мата байлап, аңшыға кәдесін беріп барып еттен ауыз тиеді. Егер, олай етпесе, аңшы құралы мен сайманы қырсығып аң алмай қалса, аңшы оны аптайды. Ол үшін сайманға (мылтық, қақпан) үш дана ширатылған жіп байлап, үш мәрте жерге ұрған соң, сумен шайып жібереді де "Ата (қақпанға қаба) алмасаң саған серт, Атылмасаң ( қаба алмасаң) маған серт, Аңның етін жеген, Жүкті әйелге қоса серт" деп "серттескен" соң, шоқпен сырықтап тазалайды.

Тазымен болсын, бүркітпен болсын саятқа шыққан кезде, бөгде кісімен кездесе қалған аңшылар тобының адамы "Байлансын-ақ" дейді. Ал, Байлансын-ақ", - деп ол бұрын айтса, аңшылар: "Майлы шұжық айлансын-ақ",- деп тілектестік білдіреді. Саятта келе жатқанда, алдынан шыққан көлденең адамның тіл-көзі тазы мен құсқа тимесін деген ниеттен туған. Сондықтан да, аңшы басқа сөзбен емес, "Байлансын-ақ" деп айқай салып амандасып, қаскөй рухтарды осы құдіретті сөзбен матап, аңды да буып, шырмап тастауды ойласа керек.

Сурет: zooclub.ru