Мұхтар Мағауин. Ілияс аға Есенберлин

Бүгін – қазақтың көрнекті жазушысы Ілияс Есенберлиннің туған күні. Осы орайда жазушы, Мұхтар Мағауиннің "Ілияс аға Есенберлин" атты естелік жазбаларын назарларыңызға ұсынамыз.

***

Мен – Ілекем – Ілияс аға Есенберлинді екі рет ренжіттім. Бірінші жолы – амалсыздан, менде кінә жоқ еді. Екіншісі – менің өр көкірек астамшылығым нәтижесінде, бәлкім, азды-көпті мүлтік, әйткенмен, бұл ретте де өзімді жығынды санамаймын. Қалайда, өткен өмір; өзара түсіністі, ынтымақты үлкен аға мен кіші інінің арасындағы, ақыры зілсіз, еркін араластың шынайы бір көріністері.

Шамасы 1970 жылдың көктемі, мен ХV–ХVІІІ ғасырлар шегіндегі қазақ поэзиясының антологиясы «Алдаспанды» дәйекті мәтін, қажетті түсініктер және толымды алғысөзімен баспаға әзір қылып, енді кеңінен жабдықталған көркем суреттерінің соңғы бір нұсқаларын ғана күтіп отырғам. Бұл кезде «Жазушы» баспасында істеймін, бас редактордың орынбасары. Ілекең – директор. Өзара қатынасымыз бейресми, табиғи һәм мейлінше риясыз. Мен қай уақытта болса да еркін барып, қандай да мәселені қолма-қол шешер едім. Ілекеңнің де, зәуінде, әлдебір төтенше шаруа шыға қалған жағдайда мені арнайы шақыртпай, өзі келетіні бар. Сондай бір күн екен. Ілекең оңаша кабинетіме келіп, екеуіміз де үлкен мән беріп отырған антологияның жағдайын сұрады. Суреттерін салып бітті, дедім. Альберт Гурьев тамаша график екен, бәрі де ойдағыдай. Соңғы бір ескертпелерден соң, шамалы түзетулер жасап жатыр. Келесі аптада алдыңызға тартам. Ілекең аз-маз бөгелді. Содан соң айтқан: «Өзің де білесің, мен жаңа тарихи романға кірістім. Әзіргі шартты атауы маған онша ұнамай тұр. Үйреншікті, таптаурын сөз. Енді саған өтінішім – мына антологияның «Алдаспан» деген атын маған берсең қайтеді? Жыраулардың толғауларында әдемі сөз көп қой, қайсын алсаң да жарасып кетер еді...» – дегені. Атап айтайын, ол кезде жаңадан ашылған Шалкиіз толғаулары арқылы ғана мағлұм «Алдаспан» атауы – шынында да наркескендей жарқылдап тұрған, әдеби қолданысқа толық енбеген, ғажайып сырлы сөз болатын. Мен ойланбастан, келте жауап қайырдым. «Ілеке, – дедім, – менің сізден аяр ештеңем жоқ. Алайда, «Алдаспан» – менің өзім жазған әлдебір шығарманың атауы емес. Яғни, маған тиесілі деп айта алмаймын. Өткен Ата-қазақ тарихындағы он екі ұлы ақын, жыраудың ортақ еншісі. Мен аруаққа сенетін адаммын. Аяқ астынан аударып алғанға қорқам...» – дедім. Ілекең абдырап қалды. «Ә... онда жөн...» – деді, аз-маз құмығып. Екеуіміз үшін де қолайсыз іркілісті ортақ шаруамызға қатысты әлдебір бейсауат сөзбен жөргемдеп барып, жайлап шығып кетті. Сөйтіп, ұлы жыраулар мұрасы әуелгі «Алдаспан» қалпында қалды, Ілекеңнің, ол да бірталай машақаттан соң жарыққа жеткен тарихи романы «Алмас қылыш» атанған. Қайткенде де, ақкөңіл ағамның бетін қайтарған ісім үшін өзімді мүлде бейкүнә санаған едім.

Екінші жағдаят мен үшін қолайсыздау шықты. Расында, екінші емес, бірінші. Ілкіде, 1969 жылы күзде болған екен. Әдепкі бір кездесу, Советтер шегіндегі әдеби ахуал, идеологиялық жағдай туралы үйреншікті әңгімеміз үстінде Әбіш (Кекілбаев) маған төтенше бір оқиға туралы айтып еді. Әбекең – Әбдіжәміл Нұрпейісов ақсақал алыс шет ел, – нақты есімде жоқ, әлде Германия, әлде Францияға барған екен. Бұл кезде жер-әлемді шулатып жатқан Пастернактың «Доктор Живаго» романын ала келіпті. «Қалай, қалай? – деп сұраймын. – Шекарадан қайтіп өткізген?» Әбекең Мәскеу жазушыларының бір тобымен барған екен, атаулы, қатаң тексеріс болмаған, оның үстіне, арнап тінтпесе табылмастай, – романның екі кітабы екі бөлек, шағын форматпен, тығыз басылған екен, костюмінің екі төс қалтасына салыпты, оп-оңай өте шыққан...» «Алып оқыдың ба?» – деймін. «Иә. Ешкімге көрсетпеймін, айтпаймын деп қалап сұрап, оншақты күннен соң апарып бердім.» «Онда мен де сұраймын, – дедім. – Және бұлтартпас үшін сені куәға тартам...» «Жарайды», – деді Әбіш күліп.

Көп ұзатпай, Әбекеңе телефон шалдым. Әңгімелесіп, кіріп-шықпақ азғана шаруам бар. Сірә, сенбі, әлде жексенбі болса керек, кәдімгі күндерде баспадағы үздіксіз, тынымсыз жұмыстан қолым босамайды. Әбекең хош көңілмен, жақсы қабылдады. Түске тармасқан мезгіл, кухняда шай ішіп отыр екен. Сол беті, маған да шай құйылды. Аз-мұз көр-жер әңгімеден соң кабинетіне шығып, «Қан мен тердің» кезекті кітабының жаңадан жазылып жатқан бір тарауын алып келіп, әжептәуір ұзақ үзіндісін оқыды. Содан соң, шет елдік әлдебір, – жаңылмасам, Лили Дени дейтін, – аудармашыға жазған хаты. Орысша. Мен майданда болған кісімін, бірақ осы соңғы айларда соғыстан өткен ерлік жасадым, ауыр сырқатыма қарамастан, қиын жұмысымды одан әрмен жалғастырып, романның тұтас бір бөлімін тәмам қылдым, депті. Мен аңғал көңілмен, ағамыздың тақауда ғана ауырып тұрғанын естімегенімді айттым. Әлі жазылғам жоқ, деді Әбекең. Және жазылмайтын дерт. Үйреншікті болса да, қиын дерт. Геморрой... Содан соң, бұл сырқаттың өзіндік ерекшелігі мен күнделікті ертеңгілік азабын баяндап кетті. Артық айтқан сөзіме пұшайман болып, әрең отырмын. Бұл кезде кухняға келгіштеп жүрген жеңгеміз қазан түсіріп, табағымен ет жасады. Үйтілген қойдың үстірт сүрленген сары ала, көңірсі еті. Жақында ғана ауылдан келген екен. Енді бар әңгіме қаламгерлік жөні, жазудың машақаты төңірегіне ойысты. Жақсы отырдық. Ет желініп, сорпа ішілгеннен соң тағы да жаймашуақ әңгіме. Мен ұзағырақ отырып қалғанымды байқадым. Әбекең салмақ көрмесе де, сөз аяғын тұжырымдамай болмады. Ақыры, бұйымтайымды айттым. «Доктор Живаго». Әбішті араға салмадым. Сенімді бір кісіден естідім, дедім. Құпия ұстаймын деп те айтпадым. Онсыз да белгілі жағдай. Әбекең тартынбады, бұлданбады. Тағы да кабинетіне шығып, бұл жолы әжептәуір бөгелістен соң, ыржия күліп, әкеп берді. Көлемі тым шағын, алақандай ғана, әрқайсының қалыңдығы шынтақ елідей, айқын, бедерлі қаріптермен ақшаңқан қағазға басылған, сарғыш, жұмсақ тысты, әдемі, екі кітапша. «Үш күннен соң әкеп берем», –- дедім қуанып кетіп. «Тым асықпа, – деді Әбекең. – Мұндай ерекше шығарманы артықша баппен оқу керек...».

Ғажайып дүние екен. Кең ауқымды, сырлы, байсал баян. Әуелгі мажыра заман, одан соңғы алас-күлес, қиғылық күндердің нақты суреті. Соншама байбалам салатындай кісәпір зұлымдығы жоқ. Бас кейіпкері жаңа құрылымды мойындамапты. Ашық күрес емес, іштей наразылық. Әлбетте, атап айтылмаған. Ақыры – зауал шақта зая болған мағнасыз өмір. Бірақ осының өзі жетіп жатыр. Қалыпты шеңберге сыймайды. Орыстың ұлы прозасы біржола құрдымға кетпеген екен. Бір аптаға толмай апарып бердім. Азғана отырыс. Тағы да бейсауат, көлденең әңгіме. Әбекең романның жаңа кітабының қайта қаралған тағы бір үзігін оқып берді. Тілі тым тұтқыр екен. Кедір-бұдыры көп. Бірақ мен төтенше сынақ жасамадым. Қажеті қанша. Сонымен, екеуара, ықыласты жағдайда ризашылық білдіріп, үйге қайттым.

Арада екі, әлде үш күн өтті. Дағдылы жұмыс жайымен Ілекеңнің алдында отырмын. Кенет маған барлай қарады да: «Әбдіжәмілге барып жүрген көрінесің...» – дегені. Мен қапелімде аңырап қалған едім. «Өте дұрыс, – деді, сол байыпты дауысымен. – Кіммен болса да жақын қатынаста болғаның жөн. Ақыр түбі тек қана пайдаға шығады...» Мен ешқандай түсінік жасамадым. Бар жауабын, жанамалап болса да, Ілекеңнің өзі айтып қойды. Оның үстіне, мен кіммен қандай қатынаста болам, қайда барам, не істеймін – ешкімге есеп беруге тиіс емеспін. Әлбетте, қайырымы оңай еді. Ілекеңнің адалдығына қанша сенсем де, Пастернак романын араға салмаймын. Басқа бейсауат шаруа аз ба. Нұрпейісов өзінің романы туралы ақылдаспақ, немесе мен әлдебір ескілікті әңгіме, Сыр бойының ақындары туралы мағлұмат үшін... Мұншама өтіріктің мәні жоқ. Несіне жалтақтаймын. Маған Есенберлин қаншалық қажет болса, мен Есенберлинге одан әрмен керекпін... Бәрі де пендешілік. Ең бастысы, Мен – тізгіні өзіне ғана қараған Еркін Қазақпын!.. Қаншама заманнан соң ойладым. Қайткенде де бейкүнә бір сылтау айта салу керек еді. Мәселен, әлдебір қолға түспес кітап үшін. Анығы да солай ғой. Оған ақылымыз жетпеді, менмендік жол бермеді. Шынында да, кейінгі, толған, байырқы заманымызда, біздің көлеңкемізде, ықпалымызда болмаса да, қарауымыздағы, азды-көпті шарапатымыз тиіп отырған әлдебір ініміз, жоғары жаққа күн аралатып үстімізден арыз боратып жатқан Мүштар Махановтың үйіне барып жүрсе, не деп ойлаймыз? Көңіліміз қалмаса да, күмән тумақ. Ақыр түбі шүбә сейілсе де, кезінде іштей ренжуіміз анық. Ілекеңнің көңілінде күмән да туды, кейіс те болды деп ойлаймын. Көп ұзамай бәрі де тарқады. Алайда, дәп сол бір сәтінде... реніште қалуы анық. Қисынсыз іс, жақсылыққа жамандықтың алғашқы сатысы. Ақыры жеріне жетпесе де, қиғаш қадам. Әлбетте, Ілекеңнің көзқарасы тұрғысынан қарағанда. Кейінде толқып барып, кері қайрылды деп ойлауы да. Қайткенде тым ыңғайсыз болыпты. Өзімді жартылай кінәлі санауым содан. Ал менің көңілімде әу бастан көлеңке жоқ еді. Және ақырына дейін. Ақырынан кейін де айнымадым. Өйткені Ілекең – Ілияс Есенберлин – қазақ халқының қапысыз туған ардагер ұлы болатын. Адамшылығы, маған жасаған қыруар қызметі өз алдына.

І

1967 – наурыздың соңғы декадасы болса керек. Осыдан бір апта бұрын ғана әуелгі бір мұратымның шегіне шыққам. Қазақ Ордасы заманындағы ұлы әдебиет – ежелгі ақын, жыраулар мұрасы туралы зерттеу еңбегім соңғы сынақтан өтті. Ғылыми жетекшім Бейсенбай Кенжебаев бастап, ресми оппоненттер Әлкей Марғұлан мен Рахманқұл Бердібаев саралап, Сәбит Мұқанов пен Мәлік Ғабдуллин жебелеп, алаштың тағы қаншама абыройлы азаматы – Қалижан Бекхожин, Ғабдол Сланов, Хайролла Махмұдов, Нығмет Ғабдуллин, Ғайнетдин Мұсабаев және басқалар қостап, мені шырқау биікке көтерген. Қазақ Мемлекеттік университеті филология факультетінің Ғылыми кеңесі – ол заманда айрықша маңызды саналған кандидаттық дәрежені бекітіп қана қойған жоқ, ХV–ХVІІІ ғасырларда қалыптанған қазақ әдебиетінің тарихын да ресми түрде айғақтап шыққан еді. Сол кездегі қазақ руханиятының ең көрнекті тұлғалары түгелге жуық атсалысқан соны серпіліс нәтижесі. Менің жас ғұмырымдағы мерей мен мәртебе, ризашылық пен мархаматқа толы, өзгеше бір кезең. Сондай бір күні менің «Қазақ әдебиеті» газетіндегі қызмет орныма Қапан Сатыбалдин келді. Осыдан бір жыл бұрынғы бас редакторым. Бірлес жұмысымыз онша келісті болмап еді. Ғабит аға Мүсреповтің дүмпуімен әрең қабылдаған. Одан соңғы төрт ай – тайталас болмаса да, тартысқа жақын жағдайға жеткен. Мен әуелде тосырқағанмен, арада екі-үш апта өтпей қырыс мінез көрсете бастадым. Сын бөлімі, яғни мен дайындаған кез келген үлкенді-кішілі мақала, рецензияны әрқилы қисынсыз сылтаумен қайтарып береді. Екіншісін, үшіншісін ұсынам. Оның бірін мақұл көрсе, бірін жарамсыз қылады. Әуелде дауласатын едім. Кейінде басқаша тәсіл таптым. Араға апта салып, бланкті бірінші бетін қайыра бастырып, түзелді, жөнелді деп, әуелгі мақалаларды сол қалпында алдына тартам. Е, енді бәрі дұрыс деп қабыл алады. Пәруайсыз, аңғалақ бір жан. Алайда, мен жіби қоймадым. Күнделікті жұмыс бабында қайшы келе берем. Бірде, әдепкі лездеме кезінде тұпа-тура өзінің, рас, бүркеме есіммен жазған, бірақ анығы белгілі мақаласын, – Орталық Комитетте үлкен қызмет атқаратын аймақтас досының өзі қатынасқан партизан қозғалысы туралы кітап екен, – бөлімнен өтпеді, шалағай рецензия деп, әжептәуір мінеп тастағаным бар. Әрине, қасақана. Балалық қой. Көп ұзамай аңдағаным – бұл Қапекең тұзы жеңіл, кегі жоқ кісі екен. Араздық, реніш тумады, сонымен қатар, түсіністі ынтымақ та болмап еді. Енді міне, күтпеген жағдайда арнап келіп тұр. Редакция Жазушылар үйінің үшінші қабаты, сол жақ қанатта; фойеге, оңаша шықтық. Қапекең сөзін үлкен өкпеден бастады. Мен кешегі қорғауыма шақырмаппын. Сәбитті шақырдың, Ғабдол мен Қалижанды шақырдың, ауылы іргелес ең жақын ағаң мені елеусіз қалдырдың, деді. Мен күліп, қарбалас жағдайымды араға салып, ақталып жатырмын. Жарайды, қайырлы, құтты болсын, осыған орай саған айтатын өзгеше әңгімем бар, деді. Байғазы есебінде. Содан соң салмақтанып алды. «Ілияс Есенберлинді білесің ғой, – деді. – Қазіргі қазақтағы ең үлкен жазушы...» – Бұрнада талай айтылған әңгіме. Онда «болғалы тұр» деп сөйлейтін. Енді болып қойыпты. «Газеттерің де жаладан қорғап, жақсы мақала бердіңдер. «Айқас» – осы «Айқас» деген – қазіргі замандағы романның алды. Өте дұрыс болды!..» – деді. Мақала бергеніміз рас. «Жұлдыз» журналында, биылғы екінші сан, – өткен жылы ғана шыққан жаңа романды мүлде терістеген, сауатсыз рецензия басылған екен. Қиқар, қиыс мақала. «Табиғилық пен нанымдылық іздесек» деп аталатын. Авторының жөн-жобасы мүлде белгісіз. Бәлкім, псевдоним. Осыған орай біз де бүркеме есіммен шықтық. «Қ.Күдерин. Кен іздеушілер хикаясы». Қабдеш Жұмаділов жазып еді, мен бөлім бастығы ретінде үстінен қарап өткергем. Ең үлкен еңбек – бас редактор Нығмет Ғабдуллинге тиесілі болатын. Сол кісінің нұсқауы бойынша. Әйткенмен, осы қарсы пікірді мақұлдар алдында даулы кітапты да оқып көргем. Қайран қалдым. Әрбір тұстағы тіл бұдырлығы болмаса, тамаша роман екен. Тақырыбы тың, композициялық құрылымы өзгеше, кейіпкерлер тұрпаты да соны, бедерлі. «Иә, жақсы роман болатын», – дедім. «Мінеки, мінеки, сен де мойындапсың, – деді Қапекең қуанып кетіп. – Енді осы Есенберлин... – деді даусын бәсеңсітіп; көлденең ешкім жоқ па дегендей, жан-жағына қаранып алды. Ешкім жоқ екен. – Осы Ілияс Есенберлин жақын күндерде баспаға директор болып келуге тиіс. «Жазушы» баспасына! – Ғадетінше демін ішіне тартып, астыңғы ернін жаланып, тағы да төңірегін байқастады. – Бар документі Қонаевтың алдында жатыр. Арнайы сұратып алған. Димекеңнің өзі!.. Көп ұзамай бекітуге тиіс! Әлде бір аптадан соң. Әлде бір ай. Бәлкім, екі айға да кетіп қалуы... Бірақ анық. Қол қояды!..» Қояды – қоймайды, болмайды – болады. Әлі бітпеген іс, піспеген сөз. Маған несіне айтып тұр деп, Қапекеңе барлай қарадым. «Саған келіп тұрғаным... – деді Қапекең енді көтеріңкі дауыспен. – Ілияс жаңа жұмыста төңірегіне жігерлі, білімдар, кейінгі жастарды топтамақ. Бас редактордың орынбасарының орны бос тұр. Алты ай болды. Тайыр марқұм отырды ғой, сол қалпында... Міне, осы жерге сені шақырмақ. Жүзіңді көріпті. Сыртыңнан жақсы біледі екен, мен жеткізіп, анықтап айттым. Мақтауыңды келістіріп. – Қапекең бет-аузы балаша тыржиып, үнсіз күліп алды. – Бұдан артық жігітті таппайсың дедім». Мен таңырқай дағдарып қалған едім. «Академияңды қоя қой, – деді Қапекең. – Университеті ме, басқасы ма, бәріне үлгересің. Ғылым ешқайда қашпайды. Мынау – өзгеше бір орта. Кітабыңды шығарасың, көпке таныласың...» Содан соң мені бауырына тарта, өзімсіне құшақтады. «Әзірше алаңдама. Басқа бір жұмыс іздеме. Ілиясқа айтам. Келісті деймін. Мүмкін, бес күн, мүмкін бес апта. Екі-үш айға кете қоймас», – деді. Сөйтіп, Қапан ағам Сатыбалдин, өзіне өзі риза, мейлінше жадырап,нақты ризашылық бермесем де маған және көңілі толып, басын изеп, қолымды алып, тымпың қағып кете берді. Мен бұл көлденең келіс, төтенше оқиғаға сенер, сенбесімді білмей, сол орнымда бөгеліп қалған екем. Қапекең бір қабатқа төмен түсіп, қиыс баспалдақтан қайта көтеріліп, газет редакторы Нығмет Ғабдуллиннің кабинетіне қарай беттеді.

Арада жарым сағат өткенде редакторым шақыртты. Осыдан жиырма ай бұрын менің ежелгі жыраулар туралы алғашқы мақаламды жарыққа шығарған, одан соң тағы да қаншама қамқорлық жасаған Нығмет аға Ғабдуллин. Өте мәдениетті, тұрмыста да, жұмыста да тым сыпайы, бірақ шешімтал, қатқыл басшы. Мен алмағайып қорғауға шығар қарсаңда Ғылыми кеңес мүшелерінің басым көпшілігіне арнайы қоңырау шалып, бар жағдайды ұғындырып, әділ қазылық сұраған. Әдепкідей, жүзі ашық, байсал қалпында отыр. Қолымда кезекті санға әзірленген сыни мақала бар, столының шетіне қойып, алдындағы көлденең креслоға отырдым. «Қапекең бар жағдайды айтты, – деді тамағын кенеп барып. – Ілекең өткен аптада менімен де ақылдасқан. Өзіңе айтуға, соңғы шешімін күтіп отыр едім. Бірнеше жас жігіт болған сияқты. Сайын бар, тағы біреулер. Ақыры саған тоқтапты...» «Бұл – анық мәселе ме, – дедім. – Есенберлиннің «Жазушыға» келмегі?» «Анық. Осыдан он бес күн бұрын шешілген.» Содан соң әңгіменің бастауын айтып берді. Бұл орынға әуелде «Қазақстан» баспасында отырған А.Б. ұсынылған екен. Негізгі мамандығы – журналист болса керек. Қатқыл, сыңаржақ кісі. Идеология хатшысы Имашев өткізіпті. Бар құжатын дайындап берген. Бірақ Димекеңнің кадр бекітуде ерекше бір әдеті бар екен. Әуелде мақұл көрген кісінің өзін қолма-қол өткермейді. Тиесілі қағаздар бірер ай, кейде одан да ұзағырақ уақыт столының үстінде жатады. Бұл екі ортада қосымша мәліметтер. А.Б.-ға ешқандай қауіп жоқ, осындай, үйреншікті кезекте тұрған. Міне, дәп сол кезде... «Жұлдыз» журналында Есенберлиннің «Айқас» романы туралы қорлық мақала шығады. Мұндай құқайдың талайын, тіпті, әлдеқайда зорын да көрген Ілекең бұл жолы қатты ашуланыпты. Бірден Қонаевтың қабылдауына сұранған. Бар шаруасын нақты айтады. «Жазушы» баспасының директоры болғым келеді», – депті. «Жарар, бола ғой», – дейді республиканың бірінші басшысы. Әңгіменің нақпа-нақ түйіні осындай. Кейін Ілекеңнің өз аузынан естідім. «Мен «Жазушы» баспасына директор болғым келеді!..» «Бола ғой». Ілекеңді мақұл көргеннен соң, деді Нықаң, тағы бір ай, екі ай іркілу керек екен. Жиыны, әуелгі кандидатураның қажет-құжаты үш айға тақау қозғалыссыз жатуы шарт. Бұл да Димекеңнің өзгеше тәсілі. Содан соң, бір күні Имашевті шақырып алады да: «Анау «Жазушы» баспасының директорының орны әлі бос тұр ғой, қандай кандидатура бар?» – деген сауал тастайды. Бәрі түсінікті. Бұрнағы кісінің аты аталмайды, яғни өтпей қалған. Үшінші хатшы дағдара бөгеледі. «Онда, – дейді Димекең, – лайықты кісі табылмай жатса... Ілияс Есенберлинге қалай қарайсыңдар?» Әрине, Имашев мүлде құмығып қалады. «Қажетті документтерін әзірлеп, нақты ұсыныс түсіріңдер!» – депті Қонаев. Бітті, болды, шешілді. «Бізге тілектес ақпарат көздерінің мағлұматы бойынша, Ілияс Есенберлиннің барлық документі және идеологиялық хатшының ұсынысы өткен аптада Димекеңнің алдына жеткен. Үлкен кісінің кері қайрылмайтын, ең соңғы шешімі, – деді Нықаң. – Тек рәсімді мезгілін ғана күтіп жатыр. Қайткенде бір айдан озбауға тиіс, – деп түйіндеді. – Ал сенің мәселең... біржола шешілген. Жаңа ғана Ілекеңмен телефондастым. Қапекең екеуіміз отырғанда... Күмәні бар екен, келіспей қоя ма деген. Көтеріліп қалды. Енді сен де өз кезегіңде... – Нықаң жадырай күліп алды, – «Бір кісі таққа мінсе, қырық кісі атқа мінеді» деген, Ілекең жаңа командасын жас бөрілерден құрастырмақ екен, өзіңе селбес, сүйеніш болатын жігіттеріңді ойластыра бер...» Мен де күлдім. Қашпаған қашардың уызы. Орысша айтқанда, әлі соғылмаған аюдың терісін бөліс. «Көлденең кесел шыға қоймас, – деді менің ойымды аңдаған Нықаң енді қайтадан салмақтанып. – Ілекең келеді, отырады... Баспаның астын үстіне түсіреді. Мен Есенберлинді өте жақсы білем...» – деді.

Айдан асты. Қырық күнге жеткен жоқ. Май мейрамының алды, 30 апрель күні Орталық партия комитетінің жауапты қызметкері «Жазушы» баспасының ұжымына жаңа директорын әкеліп таныстырыпты. Бұрынан біліс, алайда, енді басқаша дәрежеге шыққан Ілияс Есенберлин.

...Екінші, әлде үшінші мысал. 1982 жыл. «Дружба народов» журналының бас редакторы, белгілі жазушы, ең бастысы – ашық, адал жүрек Сергей Баруздин менің үлкен бір томдығымды аса беделді «Библиотека «Дружбы народов» сериясына ұсынып еді. Шешуші фактор. Арада тиесілі уақыт өткеннен соң, «Известия» баспасынан шығып, жария жазылым арқылы кеңінен таралуға тиіс. Бір ғана кілтипан бар екен – Қазақстан Жазушылар одағының шартты мақұлы керек. Мен сол кездегі бірінші басшы Жұбан Молдағалиевтің алдына бардым. Сондай да сондай. Мен ғана емес, ұлттық әдебиет үшін әжептәуір мерей емес пе. Ықылас орнына мүлде бейтарап, салқын тыңдады. Бірақ бетімді қайыра алмаған. Тиесілі анықтамаға қол қойып берді. Ләббай, рақмет. Сөйтсем, Жұбан ағам «Советский писатель» баспасының рәсімді мақұл сұранымына: «Мағауиннің бір кітабын «Известия» баспасы қабылдап алған, сондықтан мына «Змеиное лето» дейтін жинағы 1983 жылдың тақырыптық жоспарынан шығарылсын!» – деген қорытынды пікір жазып беріпті. Енді қараңыз, алдын кеспеген інісі, жаңа өрлеп келе жатқан қазақ жазушысының екі кітабы Москваның екі баспасынан қатарымен шықса, шекемізді жарып кете ме. Оның үстіне, «Известия» басылымы әлі толық шешілмеген, менің кітабым осы емес, алдағы да емес, арғының арғысы – 1985 жылдың жоспарына межеленген. Нәтижесінде, дайын тұрған кезекті повестер жинағым «Советский писатель» баспасының 1983 жылғы жоспарынан сызылып қалды. Ілекең ара түсе алмапты. Өздеріңіздің Одақ қарсы, келер жылы шыға жатар, депті. Шынында да келер жылы аман-есен жарыққа жетті. Ал «Дружба народов» журналының кітапханасы сериясымен таңбаланған, менің алғашқы кезеңімдегі атаулы роман, үш хикаят, он төрт әңгіме топталған «Голубое марево» дейтін көлемді кітап, айтқандай-ақ өз кезегінде, 1985 жылы 273 мың тиражбен басылып, бүткіл советтер шегінде таралған еді. Қайырып айтайын, жоспарды негіздейтін – «Дружба народов» журналының бас редакторы Баруздин, Қазақстан Жазушылар одағының қостауы – шартты рәсім; осыған керісінше, Жұбан ағам он қайтара ұсынса да, ешбір көлденең кітап «Известия» баспасына өтпес еді.

Қолапайсыз әңгіме оп-оңай рұқсат, мақұлдан емес, арнайы бөгесіннен шықты ғой. Осы ретте, қағазға сұранып тұрған тағы қаншама хикмет бар. Мәселен, Москваның бірнеше шет тілдерге қатарынан аударып, жарым дүниеге жариялайтын «Прогресс» баспасы ұнатып, мақұл көрген «Гибель борзого», «Змеиное лето» дейтін жинақтарыма өзіміздің Орталық Партия Комитеті, атап айтқанда, Имашев пен Есенәлиев тоқтау салғанын, «Аласапыран» – «Смутное время» романының Югославияда аударылып, жариялануына және тыйым жасалғанын, ал «Жыланды жаз» хикаяттар жинағын жапон тілінде шығармақ «Хокусай бунгка жуппанша» баспасының қожайыны Кагияма-санның маған жазған арнайы хаты және мен туралы «Қазақ жазушысы Мұхтар Мағауин» дейтін, әлдебір жапон журналында басылған мақала тұтас бір жылдан кейін ғана, онда да сол күйінде емес, түпнұсқа қағаздардың түбінен дыраколмен тесіліп, әлденендей қылмыстық «Делоға» тіркелген қалыбынан, ксерокөшірмелер түрінде қолыма әрең тигені, есебі, бұл ретте де жұлдызды кітабымның әлде ЦеКа, әлде КГБ арқылы құрдымға кеткені... қайсы бірін айтып тауысарсың. Ілекең – Алаштың ардагер тұлғасы Ілияс Есенберлиннің өзінің жеке шығармашылығымен қатар, төңірегіне түгел сәуле шашқан мәрт, кемеңгер, дарқан болмысы туралы әңгімеден шығып кетті. Әйтпесе, өткендегі гөй-гөйдің қайсы бірін бүгінгі жұрт түсініп жатыр. Басқа түгілі, өзің үшін де қызығы шамалы. Осындай, қиян-кескі, арам, әрі былық заманда барыңды қолда ұстап қалғаныңа тәуба айту керек екен. Және Алаштың бар жамандықтан тысқары тұрған, ізгі тұлғаларын ризашылықпен, алғыспен еске алуың парыз сияқты.

22

«Жазушы» баспасынан кеткеннен соң, жарым жыл озбай-ақ Ілияс Есенберлинге қарсы жаппай күрес ашық және ешқандай ережесіз, дүлей сыпат алды. Бұл, «Алмас қылыш» – Есенберлинге ғана емес, ежелгі қазақ тарихына қарсы қуатты науқанның алғашқы көрінісі Жазушылар одағының 1972 жылы февраль айында шақырылған кеңейтілген пленумында елес берді. Ұзақ дайындалып, бір-екі ай кешігіп барып ашылған жиын еді. Бұл кезде мен Ғылым Академиясының Әдебиет институтында аға ғылыми қызметкер болып істеймін. Жанға тыныш, айлығы да, уақыты да мол, соған орай мүмкіндігі де артықша, абат орын. Әрине, Ілекеңмен аралас, қатынасым бұрынғыдай күнделікті, тығыз болмаса да, әуелгі деңгейінде. Әредік Одақ ғимаратының екінші қабаты, кіріс баспалдақтан оң жақ қапталдағы кабинетіне барып тұрам, кейде телефонмен хабарласам. Алдағы, сөз жоқ, дау-дамайлы пленум туралы естіген едім. Екі күндік қызу жиынға бастан-аяқ қатынастым. Бірден байқағаным, жазушылар қауымы қақ жарылған екен. Жалпы, пікір талас, тәжіке, үлкенді-кішілі топшылдық – адам баласына, оның ішінде қаламгер жұртшылыққа да қатысты, кінәрат демейін, табиғи мінез. Себебі көп, астары да әрқилы. Алайда, осы, мен аңдамаған азғана уақыт ішінде Алматыдағы атаулы жазушылар, түгелге жуық, ешқашан бітіспестей екі топқа бөлінген екен. Бір жақта Одақ хатшылары – Әнуар Әлімжанов, Ілияс Есенберлин, Олжас Сүлейменов бастаған, сыңайына қарағанда өзара тым ынтымақты болмаса да, ортақ мақсат ұйыстырған Рахманқұл Бердібаев, Морис Симашко, Николай Ровенский, Тұрсынбек Кәкішев, Геннадий Толмачев қатарлы үлкендер және кейінгі, атақты, атақсыз бірталай жастар бар сияқты. Ал қарсы бетте – Әбдіжәміл Нұрпейісов, Тахауи Ахтанов, Хамза Есенжановтар алға шыққан, оларға ілес, бірі ашықтан-ашық, енді бір тасадан демеген аса қомақты қауым, бұларды онша ұнатпаса да, қауіптірек көрінген Есенберлинге жандары қас Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсрепов те қолдайтыны көп ұзамай мағлұм болып еді. Әлбетте, көпшілік жұрт өзара қайшылас екі топтан да тыс, бірін жарым-жартылай ғана мақұлдаса, екіншісін жарым-жартылай ғана кінәлайды, орайына қарай дау-дамай, тартысқа араласып та кетеді, көпшілігі аңыс аңдаған, қызық баққан бейтарап кейіпте. Мен өзім әуел бастан Ілекең мен Олжасты жақтасам да, бұл қым-қуыт додаға кіру орынсыз деп білдім. Және, сыңайына қарағанда, екі жақ та екпінді күштерін майданға шығармақ сияқты, менен үлкендердің өзіне сөз тиюі неғайбыл. Ағама тілектес, ықтиятты тыңдаушы ғана болдым.

Ұлан-асыр дерлік, шын мәнісінде даулы даңғазаға айналған, өз тұрғысынан алғанда, Жазушылар одағының тарихында қалуға тиісті пленумды ұжымның бірінші басшысы Әнуар Әлімжанов ашты. Толқып, жүрексініп тұрғаны бірден аңдалған, соған орай кіріспе сөзі де берекесіз, шашыраңқы шықты. Әлбетте, азғана қазақша, содан соң орысша. Арасындағы бірді-екілі қасқа лепестер болмаса, Орталық Комитеттен Мәдениет бөлімінің меңгерушісі Михаил Иванович Есенәлиев және тағы екі-үш жауапты қызметкер, және сөз жоқ, КГБ-ның ашық және жасырын тағы қаншама өкілі қатынасқан үлкен жиын бастан-аяқ орыс тілінде өтіп еді.

Әуелгі сөз – Қазақстан әдебиетінің қазіргі ахуалы туралы баяндама үшін Олжас Сүлейменовке берілген. Бағы көтеріліп, арындап тұрған кезі. Өткір, айшықты, әсерлі, дәлелді, әрі шешен, екпінді леппен сөйлеген. Әуелде біраз жан тосырқап отыр еді, көп ұзамай барлық жұртты үйіріп әкетті. Жадылап алды дер едім.

Мен Геннадий Толмачев екеуіміз қатар отырғанбыз. Кейінде, Олжас туралы кітабында жазған екен: «Олжастың пысы бар!» – деппін. Бұл «пыстың» не екенін үзілісте анықтап сұраған. Олжастың сөзінің бәрі кезеген жеріне дөп тиіп жатыр. Тек қазіргі қазақ поэзиясында ізденіс аз деген пікірі ұшқары болды. Бұдан соң: «Қазақ халқы өзінің ұмытылуға жақындаған тарихын қайта тануға хақылы», – деп барып, кейде тіпті Москвадағы Одақтық басылымдарда орын алып жүрген шовинистік сарындарға наразылық айтты. "Мұндай келеңсіз жағдаят өз ортамызда да ұшырасып қалады", - деп, Иван Шуховтың әлдебір шығармасындағы теріс суреттерді әйгіледі. Осының бәрі – тым құрса сауат ашар танымдық әдебиеттің жоқтығынан. Бүгінде біздің халқымыз тарихи туындыларға айрықша зәру болып отыр деп бастап, Әнуар Әлімжановтың повестерін сыйпай өтіп, Ілияс Есенберлин шығармаларына жоғары баға берді. Біздің ресми саясат қаншама заман бойы қаралап келген Кенесары хан туралы романды жұртшылықтың соншама ыстық ықыласпен қабылдауы – кездейсоқ емес, дегені есте қалыпты. Олжастың бұл баяндамасы сол қалпында кейінгі кітаптарына енген де шығар, бірақ менің көзіме түскен емес. Сондағы сөзінің жалпы сұлбасын ғана таңбалап отырмын.

Жарыссөзді баяндамада «азусыз сыншы» аталған Мұхаметжан Қаратаев бастаған сияқты. Не дау айтпады, не мағыналы толғамы жоқ, жеңілдің үстімен қалқыған бөстекі сөз болды. Тағы екі-үш кісіден соң мінбеге Тахауи Ахтанов шыққан. Сөзінің негізгі салмағы – қазіргі қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыпты игеру мәселесіне арналды. Бұл тарапта үлкен жетістіктер болған. Жалғыз «Абай жолы» ғана емес, «Ботагөз», «Оянған өлке», «Дауылдан кейін». Яғни, Әуезовтен соң – Мұқанов, Мүсрепов, Мұстафин демек. Тарихи романның ең соңғы үздік үлгісі – «Қан мен тер». Бірақ әлі күнге жете бағаланбай жатыр. Оның есесіне бізде жалған тарихи шығармалар көктей бастады. Не тарихи шындығы жоқ, не көркем тілі жоқ, шалағай дүниелер. Есі кірмеген сәбидің қолына ұстататын әлекей шылдырмақ сияқты, қараңғы халықты осымен алдамақ, адастырмақ. Ең сұмдығы – бұл шығармаларды ұлтшылдық бар! – деп тұжырған. Бұл сөз жалпы жұртқа керісінше, өте жаман әсер қалдырды. Жаңа заман, жаңа ұрпақ, өткендегі мұндай арандатқыш, жалалы пікірді қабылдауы мүмкін емес еді. Бұдан соң, өз кезегінде шыққан Рахманқұл Бердібаев және Морис Симашко, ұлтшылдық мәселесіне тіреп айтпағанмен, Ахтановтың бар лепесін теріске сайды. Ал осы әуелгі күнгі мәжілістің соңына қарай сөйлеген Хамит Ерғалиев Олжастың бүгінгі қазақ тілді поэзияны білмейтінін, сондықтан да бұл тараптағы ізденіс пен жаңалықтар туралы жаңсақ байыптап отырғанын әйгілеп еді, бұдан әріге бармаған. Мұнысы да жөн екен. Екінші күнгі кеңесте Әбдіжәміл Нұрпейісов бірінші болып шыққан. Кешегі Тахауи досы сияқты ұрыншақтанбай, астарлы, бейнелі сөйледі. Туған әдебиетіміздің мақсаты мен мүддесі. Ақыры, айналып келіп бұлдыр сорапқа түсті. Қазіргі қазақ әдебиетінде жалған тарихшылдық, соған сәйкес жалған патриотизм өріс алып барады; халықтың қамын жеймін, тарихын таныстырам деген желеумен, өз қара басының ғана пайдасын ойлайтын теріс пиғыл, жат сарындар пайда болды деп, жалпы жұрт ортасына атаусыз айып тастаған. Сонымен қатар, Жазушылар Одағының бүгінгі басшылығына шикі, шалағай деген баға берілді.

Бұл лепеске өзінің қорытынды сөзінде баяндамашы Олжас қатқыл жауап қайырып еді. "Нұрпейісов өзінің бар ғұмырында Одақтың бірінші хатшыларына қарсы күресіп келеді. Мүсрепов отырды, оған қайшы келді, Әди Шәріпов отырды, оның үстінен жалалы арыздар ұйымдастырды, енді Әнуардың кезегі келіпті, үлкен жазушының мұнысы ұят", - деген. Әнуар Әлімжанов Тахауиға салмақ артты. Мақсат – барды мансұқ ету сияқты. Ахтанов қашанда өзін ұлтшылдыққа қарсы күрескер есебінде көрсеткісі келеді. Мен үнемі аңдап келем, осымен нешінші рет атаусыз жазушыларға ауыр айып тағып отыр. Ұлтшыл деген кінә кімге айтылды, оған қандай нақты негіз бар? Соңғы кезде жазылған тарихи шығармалар түгелдей арзан шылдырмақ дегені қалай? Біздің халқымыз өзінің тарихын танығысы келеді. Ал мұндай дәлелсіз, үстірт сөз – өз халқын сүйетін адамның аузынан шығуға тиіс емес. Ең бір ұнамсыз жағдай – әлдекімдердің ұлтшылдығы туралы ауыр айыбыңызға дәлел келтіріңіз және кімді меңзеп отырғаныңызды ашық айтыңыз! – деді.

Ахтанов жұлқынып атып тұрған. «Айтам, айтам!» – деді. Мінберге ұмтылып еді. Бүгінгі жиынды басқарып отырған Есенберлин алдын кесті. Жарыссөз әлі біткен жоқ. Анықтамалар артынан. Тахаң тоқтай қоймап еді, «Тахауи, сен мына пленумды сыйла, партиялық тәртіпті бұзба!» – деген. Бұл жиынға сол партияның өзінің үлкен өкілдері келген, осы жаңа, Олжас пен Әнуардың қорытынды сөздерінің алдында Михаил Есенәлиевтің өзі, дайындап әкелген қағазы бойынша, сыпайы сөйлеп, жазарман қауымға мағнасыз, бірақ қажетті уағызын айтқан, құдайы есіне түскен Тахаң амалсыздан, алдыңғы қатардағы бос орындардың біріне отыра кетті. Көп ұзамай, қажетті анықтамаға кезек келген. Тахауи Ахтанов өзінің сыны нақты бір кісі – Есенберлинге қарсы айтылғанын куәландырды. Жалған тарих, қарабайыр газет тілді, дүмбілез шығармалар. «Ал ешкімді ұлтшыл деп айтқам жоқ. Осындай теріс тенденциялар ақыр түбі ұлтшылдыққа апарып соғуы мүмкін дедім.» Кеше ғана нықтаған сөзінен көпе-көрнеу тайқып кетіп еді. Ілекең ыржия күлді де: «Тахауи, жарар енді, – деді. – Кімді таңдарын халықтың өзі біледі. Енді он жылдан соң жұрттың қолында «Қаһар» жүре ме, «Боран» жүре ме – көре жатармыз! – деді. – Мына өнімсіз дауды қояйық», – деді.

Сөйтсек, дау енді ғана басталып келе жатыр екен.

23

Арада бір жарым, екі айға толмас межеде, республиканың партиялық жетекші һәм бағыттаушы ақпарат көзі – «Социалистік Қазақстан» газетінде «Тарихи шындық бұрмаланбасын!» деген, қос етек, қаралы мақала шықты. 16 апрель 1972 жыл. Газеттің бас редакторы – Ұзақ Бағаев деген ортақол, бірақ партиялық ұстыны берік, құбатөбел журналист болатын. Үлкен газетті басқарып отырса да, ешқандай елеулі еңбегімен, әлдебір өнімді ісімен көрінбеген. Партиялық орган, сөз жоқ, жоғарыдағы Орталық Комитет, яғни Имашевтің тікелей нұсқауы болмаса да, риза келісімінсіз мұндай ауыр қадамға аттап баспас еді. Сондай-ақ, мақала авторы Зейнолла Серкқалиев те бұған дейін тарихпен әуестенбеген, бүгінгі әдебиет сыншысы. Кейін де осы, советтік, соңғы кезең прозасының төңірегінен ұзаған жоқ. Зілді, ұзақ мақала тек Есенберлин ғана емес, өткендегі қазақ тарихын да теріске шығару мақсатымен жазылғаны аңдағайлап тұр еді. Ең басты кінәсі – бұл романда андан-мұндан құралып, басы қосылған жекелеген тарихи мағлұмат пен бұлдыр аңыз әңгімелер және автордың қиялынан ғана туған тиянақсыз деректер – маркстік-лениндік ілім тұрғысынан сараланбаған, өткенге деген таптық көзқарас атымен жоқ. Бұрнағы хандар мен батырлар жаппай, жадағай мадақталады, үстем таптың қанаушылық, озбырлық сыпаты жабық қалған. Нәтижесінде, тарихи шындық бұрмаланып, біздің бүгінгі саналы оқырманға шын мәнісіндегі тарихи роман емес, аңыздық, ертегілік, шалағай очеркке ұқсас қойыртпақ ұсынылып отыр. Идеологиялық, саяси айыппен қатар, марксшіл, лениншіл сыншымыздың қазақтың өткендегі аса ірі тарихи тұлғаларына тілі тиіп кететін жерлері де бар. Әлбетте, «Алмас қылыштың» көркемдік сыпатына да бірталай мін айтылады. Ең жоғарғы талаппен қарағанда, кез келген тарихи, немесе заманалық романнан азды-көпті кінәрат табуға болар еді. Бұл тұрғыдан алғанда, әредік орынды пікір де жоқ емес. Алайда, негізгі мақсат – тарихи тақырыпқа, оның ішінде қазақ халқының өзіндік мемлекет құрған шежіресіне тоқтау салу бағдарында болғаны күмәнсіз аңдалған. Бұл кезде бұрнағы қырғын ашаршылық, одан соңғы қанды соғыс, оған жалғас жаппай жоқшылықтан соң ес жиған, ұлттық санасы көтеріліп, төл тарихына сусап отырған, алайда, осыған дейін бұл тарапта ешбір әдебиеттен, зерттеу атаулыдан ел-жұртымыздың ескілікті болмысы туралы тымқұрса үстірт, жадағай мағлұматтар таба алмай келген қалың қазақ аталмыш мақаланы аса бір тітіркенген, ашу-ызаға булыққан сезіммен қарсы алды. Ал ұлттық санасы бар зиялы қауым – Үлкен террор заманы болмаса да, 40–50-жылдар тоғысындағы қазақ руханиятына қарсы зор майданның жаңа бір елесі, аса қатерлі құбылыс ретінде танып еді. Газет тарабын білмейміз, баспаға, Одаққа, оның ішінде Есенберлиннің тікелей өзіне қаншама телефон шалынады, арнап іздеп келушілер көптеп көрінеді. Мұндай даулы, қиыс, қырыс мақаланы Жазушылар одағының өзі жылы жауып қоя алмайтын еді. Ақыры, көп ұзамай-ақ, ағымдағы баспасөз бетінде хабарландыру жасалды: май айының 19-ы күні Жазушылар одағының клубында Ілияс Есенберлиннің «Алмас қылыш» романының жалпыға ортақ талқылауы болады деген. «Қазақ әдебиетінде». Тағы да қайда басылған, басылмағаны жадымда жоқ.

Бұл бір айрықша күн, өзгеше оқиға болды. Сағат таңғы тоғыздан өте бере, айналасы бірер сағат ішінде, ұлттық тарихын жоқтаған, лек-лек, топ-тобымен құйылып жатқан қарақұрым жұрт Жазушылар одағын басып кетті. Астаналық зиялылар, саналы студенттер қауымы ғана емес, Алматының тақау төңірегіндегі ауыл, аудандардан, жекелей, немесе арнайы автобус жалдап жеткен ызбарлы жұрт.

Жиын ашылмақ сағат онға таман ол кездегі шағын клуб қана емес, Жазушылар Үйінің асты мен үсті, дәліз бен баспалдақ атаулы лықа толды – иін тіресе, сығылыса тұрған жұрттың арасында ине шаншар жер жоқ, әрлі-берлі қозғалудың өзі мүмкін емес және соншама халық сыртта – Одақ ғимаратының алды мен ірге, төңірегінде жапырлап тұр. Жинақтап келгенде әлденеше жүз емес, кемі бір-екі мың, бәлкім, одан да көп.

Межелі уақытында Одақтың екінші қабаты – Әнуар Әлімжановтың кабинетінен шыққан шыққан бір топ үлкендер, осы деңгейдегі клубқа өту қайда, аралық баспалдаққа әрең жетіп, бар жағдайды көзімен көрді, амалсыз бөгелді. Міне, бүгінгі жиынды басқарушы ретінде белгіленген Ғабит Мүсрепов, сол арада, бірінші хатшы Әнуармен ақылдасты ма, басқа алпауыттарға сөз салды ма, әлде ежелден өкім құрған кісі, табан аузында өзі шешті ме, қапырық, ыстық, айқай-шусыз-ақ ың-жыңда дауыс көтере сөйлеп, мұндай жағдайда ешқандай жиын өткізу мүмкін емесін, сондықтан Есенберлин романы мен ол туралы сыни мақаланың талқысын кейінге қалдыру қажетін мағлұм қылды. Бұл төтенше хабар жоғары мен төмендегі, сырттағы және іштегі көпшілік жұртқа жетпеген еді, ақыры бірінен бірі естіп, ырғала толқынып, бірер сағатқа жуық дабырласып, реніш, кейіс, дағдарған сұрақтармен, үздік-создық әрең тарқады. Міне, осындай да ғажайыпты көрдік. Кейінде, қалың жұрттың мұншама белсенді, жаппай келісін ақылға сыйғыза алмаған ағайындар – осының бәрін Есенберлин мен оның жақтастары қолдан ұйымдастырды деп жариялады, бүгінгі күн болса, кісі басы жүз доллардан ақша үлестірді деп шығар еді. Ақшадан қымбат ар-намыс барын ол кезде де, қазір де бар түйсігімен байыптап жатқан кім бар.

«Алмас қылыш» романын талқылауға арналған жиын келесі аптада Жазушылар одағының бірінші хатшысы Әнуар Әлімжановтың кабинетінде өткізілген. Манағы одағай жағдаяттан соң идеологиялық көсем Саттар Имашев Әнуармен жекелей сөйлескен екен. Ілекеңе де арнайы телефон шалыпты. «Социалистік Қазақстанға» тікелей тапсырма бергеміз жоқ, редактор Ұзақ Бағаевтың өзі шешкен мәселе. Енді, жағдай осындай болып қалған соң, партиялық ресми органның беделін түсіру жарамас. Айқай-шуды бұдан әрі дауылдатпай, жай ғана талқылай салыңыздар. Біздің Есенберлинге ешқандай қарсылығымыз жоқ. Мына кітапты жоспарға бекітіп, бөгеліссіз басып шығардық, ендігі дабыр артық болады», – депті. Осыған орай, және басқаша амал да жоқ, шектеп ойластырған кеңес екен. Партиялық басшы газеттегі жалаңқы, бықсық мақаладан соң Жазушылар одағында арнайы комиссия құрылған: Ә.Марғұлан, В.Басин, М.Қаратаев, С.Бақбергенов, Р.Бердібаев, М.Дүйсенов, М.Симашко, Н.Ровенский, М.Мағауин және, есімде қалмапты, тағы бір-екі кісі. Орысша, қазақша қорытынды пікір жазылған. Әлбетте, романды жақтап, газетті теріске шығарып. Өтпеген жиында оқылмай қалды. Бұл жолы да ашық жарияланбады, тәрізі, Имашевтің ескертуіне қарай, шешуші дауысы бар үлкендердің ғана қолына берілген. Осы аталған комиссия мүшелеріне қоса, беделді тұлғалардан Ғ.Мүсрепов, Ә.Шәріпов, Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, тарихшы Б.Сүлейменов, аудармашы І.Жарылғапов және Ілекеңнің өзі, Одақ хатшылары Ә.Әлімжанов пен О.Сүлейменов және И.Шухов қатынасқан. Бұларға қоса баспа мен Одақ төңірегіндегі біраз кісі, көпшілігі жастар – жиыны қырыққа тақау адам жиналды.

Әнуар кеңесті өзіңіз басқарып өткізіңіз деп, Ғабеңе қолқа салған екен. Ақсақал біршама кешігіп келді. Төрден орын алғаннан соң, жұрттың төбесінен асыра қарап, ыңырана қозғалақтап азғана бөгелді де, орнынан тұрып, орысша, қатқыл әрі қысқа сөйледі. «Мен әдебиетке араласқалы елу жыл болды, – деді. – Бірақ мұндай бассыздықты көргем жоқ. Байқап тұрмын, атап белгілеп, арнайы бір кісілер ғана шақырылған екен. Жария және көпшілік талқы жасалуға тиіс еді. Ондай ашық әңгімеден қорықсақ, біздің Одақтың бүгінгі халі мүшкіл болғаны. Мен мұндай, алдынала келісімді мәжілісті басқара алмаймын. Бұл кеңейтілген секретариатты Әлімжанов жолдастың өзі өткізсін!..» – деді де, ешкімге бұрылмастан, кекірейген, тәкаппар қалпында шығып жүре берді. Бірінші хатшымыз мүлде күйзеліп, сасқалақтап қалып еді. Жиналыс тізгінін екінші хатшы – Ілекеңнің өзі алды. Тізгін емес, мына қолайсыз жағдайдан шығаратын алғашқы сөзді. Әлбетте, «Социалистік Қазақстан» газетінің сыны – біржақты, романда кемшілік жоқ емес, бірақ мүлде басқа бір тұрғыдағы. Қазақ тарихы туралы біздің заманға жеткен нақты мағлұматтар тым аз, әрі толымды емес. Алда осы өткен тарихты айқындау, нақтылау бағдарында әлі де көп жұмыс жасалуға тиіс. Біз барды бұрмалағамыз жоқ. Және барлық жағдаятты ескеріп, оң мен солды тең ұстауға тырыстық... Ілекеңнің сөзі тым биязы әрі қысқа болды. Көп созып та қажеті жоқ еді.

Бұдан соң босап кеткен тізгінін қайтадан алған Әнуар Әлкей Марғұланға сөз берді. Әлекең де, бұл жолы өз әдетінен тыс мінез көрсетіп, тым арыға кеткен жоқ. Қазақта бай тарих бар. Сол тарих игерілмей жатыр. Бұл ретте таза ғылыми зерттеулермен қатар, халыққа кеңінен таралатын әдеби шығармалардың қызметі айрықша. Әрине көркем шығарма – нақты тарих емес, оның көлеңкесі ғана. Алайда бұл көлеңке қисық болмауы керек. Осы тұрғыдан алғанда, Есенберлиннің романы маған ұнады. Белгілі тарихи деректер сол қалпында таңбаға түскен, бұрмалау жоқ, ойдан құрау жоқ. Мұндай, бізге дәп бүгінгі күні айрықша қажетті роман мейлінше қолдауға лайық... Менің есімде қалған ұзын-ырғасы осындай.

Әлекеңе жалғаса тарихшы Бек Сүлейменов сөйледі. - Мен түрмеге түсіп, лагерьде отырып шыққан кісімін, – деді. Ұрлық жасап емес, қазынаны тонап емес. Осы тарих үшін. Сондай заман болды, өтті, кетті. Міне, енді баяғы сұмдықтың елесін қайтадан көріп отырмын. Жоқ, өмірден, саясаттан емес. Анау, «Социалистік» аталатын газеттен. Жігіттер, мына сен, жас жігіт, – деп Зейнолла Серікқалиевке қарады. – Және кәрі-жас, барлығың. Мен көрген түрме мен лагерьге асықпаңдар. Егер ондай күн туа қалса, анау ХХ сьезден соң мүмкін де емес, егер дүние төңкеріліп, сондай заман болса, ешқайсың аман қалмайсың. Шырағым, - деді тағы да Серікқалиевке қарата, – шашың қалың, әдемі екен. Мына менің басым тап-тақыр. Әлгі үлгілі мектептен соң. Осы бас жағына барыспайық. Ал тарихқа келсек, Әлекеңнен қалған сөз жоқ. Романда бәрі де орынды, артық-ауысын байқамадым. Енді, анау романда айтылғандай, әйел мәселесі, көлденең мінездер... ол – сіздердің әдебиеттің негізгі тақырыбы болса керек. Талдай беріңдер, өздерің күнәдан пәк болсаңдар сынаңдар, түзетіңдер... Жұрт ду күлген. Осыдан соң жиынымыз байсал қалыпқа көшті.

Рахманқұл Бердібаев сөйледі. Бәрі жөн. Романның образдар жүйесі, көркемдік деңгейі де өз жанрына сай, жақсы дәрежеде. Бұдан кейін, әлде бұрын тарихшы В.Басин. Бәрі орнында. Мырзабек Дүйсенов. Ашыныңқырап, айыптап сөйледі. Мұндай солақайлыққа жол берген газеттікі теріс, осындай ұр да жық мақала жазған автордың бар сөзі қырыс.

Осыдан соң, біз білмейтін, жасы қырықтар шамасындағы бейтаныс жігіт қол көтеріп, сөз алды. Фамилиясы әлде Құспанов, әлде Құтпанов. Кейінде орыс тілді әлдебір газеттен көзім шалғаны бар. ҚазПИ-де сабақ беретіндей. Бұрынғы әскери ұшқыш, әлде авиация механигі. Бұл жолы Зейнолла Серікқалиев ертіп әкелген сияқты. Қатар отырып еді. Тәрізі, ауылдас. Орта бойлы, шомбал қара жігіт екен. Түнере сөйлеген. Бар лепесі манағы мақаланың жалғасы сияқты болды. Үстемесі – қазақты адам қатарына қосқан – ұлы орыс халқы, романда Россияның арыдан бері жалғасқан прогрестік, игі ықпалы атаусыз қалыпты; осындай кітаптың жарыққа шығуының өзі қатерлі құбылыс деген тұрғыда. Жай ғана айып емес, даусын көтеріп, екіленіп сөйледі. «Сіз өз пікіріңізді айтыңыз, бірақ әдеби шығармаға саяси айып тағып, үкім шығармаңыз», – деді Әнуар. Сол мезетте Құспанов жұлқынып орнынан тұрды. Рингтегі боксер сияқты, бір аяғына салмақ салып, жұдырығы түйілген. «Не дейсің? Не деп былжырап тұрсың?» – «Что ты говоришь? Что ты мелешь?» – деген. Әнуар қызарақтай ығысып, жасқанып қалып еді. Беріде отырған Олжас орнынан тұрды: «Гражданин Кутпанов! – деген. – Біз Жазушылар одағының қабырғасында белгілі қаламгердің романын талқылап отырмыз. Өз байыбыңызды білдірдіңіз. Рақмет. Егер басқаша бір ниет, мақсатыңыз болса, кейінірек, басқа бір жерде кездесейік!..» Бәлкім, жүйкесі тозған, бәлкім сырқат Құспанов Олжастың қатқыл сөзінен соң, бар жынынан айрылғандай, сылқ етіп отыра кетті. (Кейінде естуімше, тым көп ұзамай, әлде кісі қолынан өлген, әлде кісі өлтіріп барып қазаға ұшыраған, әйтеуір трагедиялық жағдайда дүниеден өтіпті.)

Осыдан соң сөз кезегін күтпей, Қалихан Ысқақов та екпіндей көтерілген. Жаңағы псих жігітке емес, Нұрпейісов пен Ахтановқа қарата біраз сөз келтірді. Тыныш жиынымыздың тұғыры шайқала бастағандай. Енді Ілекең байыпты ақсақал сөзін айтып, Қалиханды сабырға шақырып, аяғына жеткізбей тоқтатып еді. Бұдан соң Әнуар Ілекеңе ризашылық ишаратын жасап, түстен кейін алғашқы болып сөйлеген Мұхаметжан Қаратаев «Алмас қылыш» романында таза көркемдік тұрғыдан алғанда, бірталай кемшілік бар, деп бастады. Шұбалаңқы композициясында, кейде жайдақталып кететін сөйлем құрылымында. Алайда, Серікқалиев сыны бастан-аяқ дерлік 30-жылдары біз өткерген тұрпайы социологизм ағымының бүгінгі сөлекет көрінісі. Аға газеттің мұндай мақаланы басуының өзі үлкен қателік екен...

Жиынның басында сөзге жазылып, бірақ асықпай артын күткен Нұрпейісов пен Ахтанов түскі астан оралмады. Манағы Құспановтың да қарасы батқан. Серікқалиев жалғыз өзі қалыпты. Үнсіз тұнжырап отыр. Оның атына бұдан соңғы сындар бәсең тартқан. Морис Симашко сөйледі. Николай Ровенский сөйледі. Тағы кім... Бір-екі кісі. Шешілген дау, мен бой көтермедім. Қорытынды сөзді Олжас түйіндеген. Сын болсын. Ашшы болсын, шын болсын. Тек жазушының еңбегін бастан-аяқ мансұқ қылған жойымпаз сын емес. Соның өзінде баяғы культ жылдарындағыдай саяси айыптауларға жол. Осымен, «Алмас қылыштың» дауы шешілгендей болып еді. Шешілмепті. Арада апта өтпей, 1972 жылы 26 май күні Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінде кең көлемді, үлкен кеңес өткеріледі. Талқылы жиын. Есенберлиннің романы ғана емес, жалпы әдеби ахуал, жазушылар арасындағы асқынған жағдаят турасында. Үлкенді-кішілі, атақ-дәрежелі, мансапты жиырма шақты жазушы шақырылады. Белгілі бір топтың Үшінші хатшыға наразылығы себепті, әлде кеңестің дәрежесін көтеру үшін, бұл мәжілісті Орталық Комитеттің Қонаевқа жалғас Екінші хатшысы Б.Месяц басқарыпты. Сонымен қатар, бюро мүшелері С.Имашев пен А.Асқаров қатынасады. Және ЦеКа-ның мәдениет және үгіт-насихат бөлімдерінің қызметкерлері. Аға жазушылар – С.Мұқанов, Ғ.Мүсрепов, Ғ.Мұстафин, оларға тетелес Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов, С.Бегалин, Ә.Шәріпов, М.Қаратаев, Д.Снегин, Ж.Молдағалиев, С.Мәуленов, Одақ басшылары – Ә.Әлімжанов, І.Есенберлин, О.Сүлейменов, Қ.Ыдырысов, бұлармен кермар Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, Х.Есенжанов, бейтараптан тағы екі-үш қаламгер. Жазушылар қауымының атаққа шыққан төрт көзі түгел. Бұл келелі һәм Үлкен үйде бұрын-соңды болмаған талас-тартысты жиынның стенографиялық жазбаға тақау толық есебі – Бекежан Тілегеновтың мемуарлық «Тұйық өмірдің құпиясы» кітабында бажайлап жазылған. Бұл кезде Орталық Комитетте нұсқаушы болып істейді және жиынға бастан-аяқ қатысқан. Ол заманда біз үлкен санатта жоқпыз, тізімге ілінбей қалған едік. Сондықтан тікелей куәлік айта алмаймыз, әйткенмен естелік жазбаларымыздың желісі үзілмес үшін, осы нақты деректер негізінде, қажетті, азғана ақпар бермей болмады.

Кеңесті республика Компартиясының екінші басшысы В.Месяц шағын, әрі шымыр кіріспе сөзбен ашады. «Соңғы жылдары еліміздің, республикамыздың өмірінде елеулі оқиғалар болды... Қазақстан жазушылары бірталай құнды шығармалар жазды. Үлкен жетістік. Алайда, қаламгерлер арасында бірлік, ынтымақ жоқ. Қандай тақырыптарға көңіл бөліп, нені жазу керек – осы төңіректе бірталай дау өрбіп жатыр. Бұл жағдайға Орталық Комитет қатты алаңдап отыр. Жиынымыздың себебі – осы мәселелер туралы ақылдасып, кеңесу», – депті. Жазушылар одағының бірінші хатшысы ретінде алдымен сөз тиген Әнуар Әлімжанов қазіргі кезеңде қаламгерлер қауымдастығы атқарып жатқан жұмыстар туралы қысқаша ақпар жасап, бұдан ары, кейінгі уақытта орын ала бастаған кикілжің, алауыздық жөніне тоқталады. Ахтанов пен Нұрпейісовтың атына біраз сын айтыпты. Әдебиетте оппозиция, фракция дегендер болады, бірақ ол – әдеби ортада маңызды, ірі мәселелер жөнінде келіспеушіліктен туындауға тиіс. Ал бізде бәрі басқаша, тіпті, жікшілдік деп айтуға тұрмайды, ұсақ-түйекке негізделген кемтарлық, қораш жағдаят, депті. Бұдан соң сөз алған Ә.Нұрпейісов Ә.Әлімжановтың өзін кінәлай сөйлейді. Бізге осы екеуінің де лепесі – мәні кем, ұсақ-түйектен оза алмаған пендешілік сияқты көрінді. Ә.Әлімжанов белгілі бір жікшіл топ бізге жұмыс істетпей отыр десе, Ә.Нұрпейісов осы Одақтың өзінің бар шаруасы күйкі дегенге меңзейді.

Үлкен дау, шын мәнісіндегі елеулі әңгіме Сәбит Мұқановтың сөзінен соң басталады. Ақсақал, аға қаламгер Жазушылар одағының жаңа басшылығына көңілі толмайтынын айта келе, осы ұйым төңірегіндегі ынтымақсыз жағдаятқа назар аударыпты. «Егер бүгінгі таңда Одақта жікшілдік бар десек, сол топтың бірін, Әнуар, сен басқарып отырсың. Оның жарамайды. Осы халықтың басын біріктіретін сен емессің бе. Бізге әдебиет керек... – Бұдан соң, өзінің көкейкесті тақырыбына көшеді. Кеңінен толғапты. – Сіз бүгінгі сөзіңізде тарихи тақырып жайында ойыңызды білдірмедіңіз... Енді Есенберлин романдары туралы айта кетейін...» Қажай сөйлеген қатқыл лепестің кейбір үзіктері: «Кенесары – Бүкілодақтық масштабта әшкереленген адам... Ол туралы қаулы осы уақытқа дейін бар күшін жойған жоқ осыдан кейін мұндай кітаптың қалай жарық көргеніне қайран қаламын... Кенесарының ісі, әрекеті Россияға жат, қарсы жүргізілді... Жұрт жабылып осы кітапты оқып жатыр. Біраз адамдар, студенттер ұлтшылдық ұрандар көтеріп жүр. Біз хандарды мақтауға неге жол беріп отырмыз?! Тарих әшкерелеген осы бір өлікті қайта тірілтудің қаншалық қажеті болды? Бұл кітап жастарға керісінше әсер етіп, ұлтшылдық сезімін өршіте түседі. Жазушының жалпы тарихқа көзқарасы дұрыс емес. Ал бұл жақсылыққа әкелмейді, зиянын тигізеді... Ендеше, Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті бұл кітаптың шығуына неге рұқсат берді?..»

Ғабит Мүсрепов те өз сөзін Жазушылар одағының қазіргі басшылығына кінә артудан бастап, Ілияс Есенберлиннің даулы кітабына көшеді. Байсалды әңгіме орнына дау-жанжал көбейіп кетті, депті. Алайда, аяғын аңдап басады. Сәбең сияқты, «бас жағына» бармапты. «Одақ өткендегі талқылауды менің келісімімсіз белгіледі. Арнайы тізім құрып, өз адамдарын ғана жинады. Бұл – жабайылық дер едім. Күні бұрын белгіленген 40–50 шақты адам ғана жиналды. Мен бұған қатты ренжідім...» Ақсақал содан бір апта бұрын, жалпыға жария негізінде жасалмақ талқыға әлденеше жүз, бәлкім, бір-екі мың кісі келіп, ақыр түбінде бастығырылып, топырлап жатқан Одақ ғимаратынан өзінің әрең шыққанын ұмытып кеткен екен. Оның үстіне, «өз адамдары» деген сөз де ұшқары болатын. Екі ақсақалдың да сөзіндегі қисынды бір лепес – біз Әлімжанов басқарған Одақ басшыларын ғана емес, оларға қарсы беттегі Ахтанов, Нұрпейісовтерді де кінәсіз деп айта алмаймыз, ауыл ішіндегі мұндай алауыздық ешкімге пайда бермейді, яғни ең алдымен әдебиет үшін зиянға шығады деген пікір еді. Осы орайдағы ақылды бір сөзді Әди Шәріпов айтыпты: «Екі жақ та бірін-бірі айыптауды қойып, тіл табыса білулері керек. Ұсақ-түйек өкпені тастап, үлкен мәселелермен айналысуы керек. Сонда ғана жұмыс оңға басады... Кезінде менің сыртымнан да арыз жазып, соңыма түстіңдер. Осыны қойсаңдаршы. Қайтесіңдер. Қоятын уақыт болды ғой...»

Әлбетте, өз кезінде қаншама мәнді көрінгенімен, Одақ төңірегіндегі жікшілдік – ең негізгі проблема емес еді. Адамдар келеді, кетеді, айтысады, тартысады, ауысады. Бұл жиында, керек десеңіз, қазақ тарихи романының болу, болмауы, ол заманда құбыжық саналған қазақ ұлтшылдығына көзқарас мәселесі негізгі назарда тұрған. Мәселен, Сәбит Мұқановтың әсіре-советшіл әуезесінен соң күш алған Тахауи Ахтанов, кешегі пленумда танып кеткен, айтпадым деген сөзін нығырлап қайталайды: «Біз ұлтшылдық сезімді орынсыз қоздыра бермеуіміз керек. Тарих төңірегінде арзан шу көтере берудің қажеті жоқ!..» Ал сол бір тұста аса үлкен жазушы саналған Хамза Есенжанов тарихи тақырыпқа тікелей шабуыл жасамағанымен, Ілияс Есенберлиннің өзінің барлық шығармаларын теріске шығарыпты: «Одақтың екінші хатшысы – беделді, белгілі жазушы болу керек. Есенберлин ондай жазушы емес...» Және Есенберлин романдарынан соң рушылдық әңгіме асқынып кетті, дейді. Бұл жиында Әбділда Тәжібаев, Мұхаметжан Қаратаев, Ғабиден Мұстафин, Жұбан Молдағалиев, Дмитрий Снегин, Сапарғали Бегалиндер және сөйлепті. Одақ басшылығының жұмысына азды-көпті өкпе бар, екі жаққа да кінә артқан, татулыққа шақырған бітімгерлік бар, түптеп келгенде, бейбіт лепес. Әйткенмен, Сәбит Мұқанов ежіктеп, Тахауи Ахтанов жүгіртпелеп айтқан зиянкес ұлтшылдық, осыған орай, тарихи шығармаларды тежеу туралы қатқыл сөздердің елес-көлеңкесі тарқамай тұрған. Мұндайда дүниенің төңкеріліп түсуі оп-оңай. Мәселен, осы жиынның қорытындысында – алдағы уақытта тарихи шығармаларға тыйым болмаса да, тежеу, шектеу қою туралы шешім шықса несі бар. Кеңесті басқарған орыс текті, қалай дегенмен де әуелгі сөзінен байқалғандай, аса сақ және пайым-парасаты да мол В.Месяцтың өзі қалай тартарын білмей, дағдарып отырса керек. Күтпеген жерде, күрделі мәселенің бар түйінін Асанбай Асқаров шешіп береді:

«Жазушылар одағы дұрыс жолда, дұрыс бағытта деп ойлаймын. Ал әдебиетті тек бір ұрпақ жасамайды, әдебиеттің дамуына барлық ұрпақ, барлық жазушы үлес қосады. Өткен өмірімізге менсінбей қарауға болмайды. Аға жазушыларға да ұлғайған жастарыңды, тәжірибелеріңді бұлдай бермеңдер деп айтар едім. Қазір біздің әдебиетіміз кемелденген, өскен әдебиет. Қаншама құнды шығармалар туды, елеулі істер істелді. Жазушылар одағы маңызды мәселелерге назар аударуы керек. Бүгінгі жиында жекелеген шығармалар туралы әңгіме болған жоқ. Тек Есенберлиннің романы туралы ғана әңгіме қозғалды. Бірақ бұл мәселеге де байыппен қарауымыз керек. Тек кім қай тұрғыдан, қай бағыттан бейнелейді, мәселе осында. Мен кітапты оқып шықтым. Жекелеген кемшіліктері болуы мүмкін. Бірақ негізінен теріс, зиянды кітап деп айта алмаймын. Романнан соншалық үлкен қатені көріп тұрған жоқпын. Кітапта ұлтшылдық сарын бар дегенге қосылмаймын. Бұл қате пікір. Мұндай айып тақсақ, өсіп келе жатқан жастарға қандай тәрбие береміз, қандай үлгі көрсетеміз. Мұндай пікірді абайлап, байқап айту керек. Осының бәрі Одақ басшыларының дұрыс жетекшілік жүргізбей, жұмыста дұрыс тәсіл қолданбауынан туып отыр дер едім. Творчество саласында тек әкімшілікке сүйене беруге болмайды... Бүгінгі әңгімеден тиісті қорытынды шығарып, болашақта мұндай кемшіліктерге жол бермеуіңіз керек.»

Байыпты толғам, әділетті лепес. Біздің ақбас ақылмандардың ой-санасы жетпеген, ұлтшылдық та емес, таза адамгершілік тұрғысындағы ақиқат сөз – партиялық алпауыт қайраткердің аузынан шығыпты. Асанбай Асқаров – аса күрделі тұлға. Рушыл болды, өктем, зорлықшыл болды деген сөздер көп айтылады. Өктем болса, сол замандағы басшысының қалыпты мінезі. Әлдебір жағдайда, көбіне кадр таңдау мәселесінде қиыс, қиғаш істері болса, ол да өрістің тарлығы емес, Қонаевтың өзінен бастау алатын пенделік кінәрат шығар. Қайткенде де шын мәнісіндегі ұлтшыл, әрі парасатты азамат болғанына күмән жоқ. Басқасын білмесек те, осы үлкен жиындағы аталы сөзімен-ақ қазақ руханиятының бір тетігін оңға бұрды дер едік.