Бүгін Қазақстан Республикасының халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Ұлы Отан соғысының ардагері Қалижан Нұрқожаұлы Бекхожиннің туған күні. Аталған күнге орай ақын, журналист, аудармашы Мақсұт Неталиевтің "Қалижаннан қалған сөз" атты естелік-мақаласын ұсынып отырмыз.
Қалижаннан қалған сөз
І
1980-81 жылдар Қазақстандағы барлық баспалар үшін өте қауырт жұмыстар мен сапырылысқан, қарбалас көші-қон жылдары болды. Қаладағы барлық баспа Абай мен Гагарин даңғылы қиылысында жаңадан тұрғызылған алты қабатты мекенге (қазіргі «Баспалар үйі») қоныс аударды. Төменгі қабаттарға «Мектеп», «Қазақстан», «Қайнар» баспалары орналасты да, «Жазушы» мен «Жалынға» бесінші, алтыншы қабаттар бұйырды.
Мен 1979 жылдың қараша айының 12-сі күні Жазушылар одағының жаңадан сайланған Бірінші Хатшысы Жұбан ағаның (Молдағалиев) ұсынысымен «Жазушы» баспасына жұмысқа орналастым. Еншіме «Қайта басылым» деп аталатын редакция тиді. Бұл – өлі-тірісі бар, үлкенді-кішілі классиктердің шығармалар жинағын шығаратын, тақырыптық жоспары көлемді үлкен редакция болатын. Біздер, арамызда көптен істейтін тәжірибелі баспагерлер, атап айтқанда, Күләнда Ұзақбаева, Шолпан Тоқсанбаева, Төлек Тілеуханов, Салиха Үмішева, Қаракөз Әбдікәрімова және «бірде бар да, бірде жоқ» Қажытай Ілиясов, Абдырахман Асылбеков, Болат Үсенбаев, Серік Сатаев сында «желаяқ жауынгерлер» бар, қызметтес болдық. Редакцияны бір-екі жылдай майдангер ағамыз Жұмабай Тәшенов басқарды.
Жұмыс ауқымы үлкен, әрі ауыр. Сол кездің атақты классик атанған жазушыларынан М.Әуезовтің – 20, Ғ.Мүсіреповтің – 3, Ғ.Мұстафиннің – 5, Ғ.Сланов пен Х.Есенжановтың – 6, Т.Ақтановтың – 5, поэзиядан Қ.Аманжоловтың – 4, Ә.Тәжібаевтің – 5, Ә.Сәрсенбаевтың – 5, Ғ.Ормановтың – 4, Халижан мен Хамиттің және Сырбайдың – 3, Дихан мен Мұзафардың екі томдықтары (өзгелерін айтпағанда) осы редакцияның үлесінде болды. Осы аталған шығармалар түгелдей өз уақытында жарық көрді. Ал бұларды дайындап, оқып шығаруда қандай қиындықтар болды, оған тоқталып жатпаймын. Ол басқа бір әңгіменің еншісінде. Ал менің айтқалы отырғаным ардагер ақынның бірі Қалижан Бекхожиннің 3 томдығына байланысты өрбіген бір қызықты мәселе еді.
Әлгі аталған ақындардың барлығының дерлік редакторы мен болатынмын. Солардың ішіндегі ең шатағы да, алған бетінен қайтпайтын қырсығы да осы Қалекең көкем екенін ептеп білетінмін. Оны маған алдын ала сақтандыру мақсатында Бас редакторымыз Есағаң (Есет Әукебаев) ескерткен-ді.
Өзге классиктердің, мәселен, Әбділда, Хамит жинақтары дау-дамайсыз, айқай-шусыз тып-тыныш шығып кетіп еді. Ал мына Қалекең шығармасына келгенде, бір ұзақ өлеңі жайлы ұстасуға тура келді. Айқасымыз ақынның екінші томын оқыған кезде басталды. Бірінші томына ертерек кезде, жастай шағында жазылған өлеңдері енгендіктен бе, онша дабырасыз, жылғы-жылғының арасымен шығып кеткенбіз. Екінші томға саяси тақырыптағы партия, Отан, ұлттар достығы секілді өлеңдері енгендіктен абайламасақ болмайтын еді. Кеңестік тәртіп солай, төбемізден Казлито деген бағып отыр, қылдан таюға болмайды?!
Екінші том, ауызекі айтыла беретін «құдай ұрғанда», «Коммунист» деп аталатын ұзақ-сонар толғаумен ашылған екен. Оқи бастасам, айтулы вальюнтарист Никита Сергеевич Хрущев – Кеңес Одағындағы ең әділ де, адал, алысты болжай білетін көреген әрі данышпан коммунист болып шыға келіпті. Ал оның қасында Брежнев деген кім, жүргізіп отырған саясаты қандай саясат, Хрущевпен салыстарғанда түкке де тұрмайды...
Қызық болғанда нақ сол кезде (сексенінші жылдар) Н.С.Хрущев тұсындағы өрескел қателер қатаң сынға ұшырап жатқан-ды. Ендеше бұл өлеңді қайтіп жібересің?! Жалғыз ғана шарты – жинақтан алып тастау! Оған автор Қалекең көне ме, жоқ па? Оны ақылдасуымыз керек. Ендігі мәселе осы еді...
ІІ
Баспаның бас редакторы Есет Әукебаев менің қорғаушым, әсірелеп айтқанда «телехранительім» іспетті. Ол өзгелердің пайымдауынша «кессе – қан шықпайтын» қатыгез адам. Нені айтса да бұлжытпай орындауың керек! Жұрт солай десе де, ол кісінің мінезі маған қатты ұнайды. Себебі екеуміздің ұстаған бағытымыз бір де, принципіміз ортақ!
Есағаң қалай дегенде де, партиялық қатаң тәртіптің адамы! Онда екі сөйлеу деген жоқ, айтты болды – орындауға міндеттісің. Мен мұнда қызметке келмес бұрын-ақ естігенмін: «Есет Әукебаев – еліміздің шекарасын күзеткендердің бірі, өте сақ кісі. Жұмыстың қандай түрі болса да қатаң бақылауға алады. Тапсырмасын орындамасаң, тайып тұрасың!» – дегенді. ...Ал мұндай қасиет маған, менің өзіме бек ұнайды. Себебі осындай «қатты» мінез өзіме де тән десем, мақтанғаным емес!..
Қалекеңнің «Коммунист» – Хрущевінің тағдырын шешу үшін Есағаңа кірдім. Үйреншікті дағдысы бойынша: «Ондай өлеңдерді жіберме, құдай болса да алып таста! Көнбеген авторларын маған жібер!» – деп бұйрық берді. Маған да керегі сол болатын...
Үшеуміз – екі баспагер, бір автор болып ұстасайық келіп. Қалекең бар пәлені Есеттен емес, менен көреді. Көреді де: «Мына пәлеңді құрт, маған басқа редактор бер!» – деп, мұрты жыбырлап, ерні күбірлеп (арасында естілер-естілмес бірдеңелерді айтып, мені боқтап жүрсе керек) кеңсені басына көретеді...
Есағаң болса, сәл күлімсіреп, көзінің астымен маған бір қарап қояды да:
– Қалеке, болмайды ғой, бұл жерде редактор прав! Алып тастау керек! Орнына басқа бір өлеңіңізді қосыңыз! – деп үгіттейді. Оған көнетін Қалекең бе?! Салып айдап директорға – Әбекеңе (Жұмабаевқа) барады ғой. Онда да әлгі әңгіме: «Редакторымды ауыстыр, басқа адамға бер!»
Әбекең жаратылысынан жұмсақ кісі. Біреудің бетін қайтару дегенді білмейді. Сол ғадетімен, биязы күлкісімен маған қарап:
– Мақсұт-ау, тимесеңші, Қалекең сұрап отыр ғой. Бір ғана өлең болса, бір ғана Хрущев болса, қайтер дейсің, жібере берсейші?! – деп шығарып салады. Сол сөзге рақаттанған Қалекең артына қасқырша бұрылып, маған шүңірек көзін қадайды да (атарға оғы жоқ!) аузы-басы жыбырлап кете барады. Әрине, іштей мені боқтап бара жатқанын сеземін...
«Ер шекіспей – бекіспейді!» – деген емес пе? Әлгі айқастан соң Қалекең баспаға келуді жиілете түсті. Бірақ бұрынғыдай емес, сұсты мінезі басылған сияқты. Сірә өз қатесін (өлеңдегі қателікті, Никита Сергеевичті бекер дәріптегенін) түсінсе, ойланса керек, ашу-ызасы басылып қалыпты. Бірде кештеу, жұмыс аяғы таянған кезде келді де, біздер отырған кабинеттің есігінен бір қарап, ішке бас сұқпастан шегініп кетті. Бір нәрсені сағалап жүргенге ұқсайды. Сірә, шаруасы менде болуға тиіс секілді, әйтпесе есіктен сығаламас еді ғой... Бұл менің ойым. Бірақ соңынан жүгіріп шығып, «жай жүрсіз бе, Қалеке?» – демедім. Өйткені, менің мінезімнің де әлгінде айтқанымдай, оңып тұрғаны шамалы, қырсыққанға – қырсығып қалатыным бар!..
Ол кезде Қалекең «Волгасының» рулінде баласы Ерлан отыратын. Қалекең аздан соң сыртқа шығыпты да, «Ананы алып кел!» деп Ерланды маған жіберіпті. Жағдайды іштей түсіндім де жиналып, далаға шықтым. Сәлем жоқ, сауқат жоқ дегендей, амандық-саулық сұраспастан қолындағы таяғымен ілгері жақты нұсқағандай болды. Көзінің астымен маған жақтырмай бір қарап алды да, Ерланға ымдап, бірдеңе дегендей болды. «Салют» пе? – деді ол ақырын ғана көлігін орнынан қозғалта беріп.
«Салют» – «Военторгтың» астындағы шағын кафе. Соған бардық...
«Өзіме де керегі осы еді» – деп Қалтай көкеміз айтқандай, маған де керегі осы болатын. Сонымен...
ІІІ
Осы отырыс Қалижан аға екеуміздің бір-бірімізді шын түсініп, татуласуымыздың бастамасы болды. Осыдан былай шындап араласа бастадық. Мені үйіне жиі шақыратынды шағырды. Көбінесе екеуміз оңаша қалып әңгімелесеміз, өткен-кеткенді сөз етеміз. Қалекең марқұмның мінезі, жалпы қызық кісі болатын. Сәл нәрсенің өзіне отқа түскендей, күйіп-пісетін. Ашуы келсе, тамақ дайындап, қазақша айтқанда асты-үстіне түсіп жүретін жеңгеміз Зайдаханның өзін де «шықпыртып» айдап шығатын...
Ал енді ойындағысы болып, бабына келіп отырса, бұлттан шыққан күндей жадырап сала беретін. Бір нәрсеге мәз болғанда кеңкілдеп күлгенінің өзі үй ішін жайнатып жіберетін. Жасыратын несі бар, шабыты соққанда шалқи сөйлеп, қыз-келіншектерге қырындайтын да сәттерін көргенбіз. Бір қызығы – «қызғаншақ» болатын: «Әлгілерді... табатын мен де, қызығып көретін Берқайыр екеуің!» – деп, рақаттана күлетін...
Бұл қасиеті жөнінен Қалекең Хамаңа (Хамит Ерғалиевке) қарағанда ашық әрі жайдары болып көрінеді маған. Қалижанда кек болмайтын. Хамаң мұндайға тұйықтау, өзімшілдеу, тіпті өркөкіректеу тұрғыда әсер қалдырады. Жалпы, жарықтық, қазақтың екі данышпан ақыны өздерінің табиғи тұрқы, жаратылысы, мінез-құлқы жағынан ғаламның екі полюсіне ұқсайтын еді?! Ол жөнінде айтылар әңгіме алда...
Ұмытып барады екенмін, Қалекең тағыда бір көңілденіп отырғанымызда, маған біраз ақыл-кеңесін айтты. «Сен, – деді маған шұқия қарап, батыстың жігітісің. Солай ғой! Ендеше, өз топырағына тартып туған екі Батыр қыздарың бар: біреуі – Мәншүк, біреуі – Әлия! Соларды қайсың жаздыңдар! Тайыр «Тақынымен» кетті де, Хамит «Құрманғазысымен» кетті. Әбу ағамыз Атырау толқындарымен алысып-жұлысып, Балқан түбегінде жүр. Ал қалғандарың қайда қарап отырсыңдар?! Айтқандай, Сағидың «Әлиясы» ғана болмаса?..
– Сен, Мақсұт, Қалекең қатты айтып жатыр, – деп маған ренжіме! Мен өзімнің арқа жағыма тартып, «Мариям – Жагор қызы» деген поэма жаздым. Оным оқырманға ұнады. Ал сендерде әйел затына «оқыранып» жоғарыдан қарайтын өктем ғадет бар... Сен... Мақсұт, Мәншүкті жаз! Ол туралы мен біраз мағлұмат бере аламын. Егер Мәншүкті сен жазбасаң, өзім жазамын, ұқтың ба?!» – «Мақұл, жаз десеңіз, жазайын, дедім қол беріп. Біткесін сынаушы өзіңіз боласыз! Келістік пе? Келістік!»...
Ол 1982 жылдың 24-інші қаңтары, жексенбі болатын. Ешкімге, тіпті үй ішіндегі үлкен-кіші адамдарға да қарамастан, отыра қалып, Мәншүк туралы поэма жазуға кірісіп кеттім. Қалекеңнің тапсырмасы осындай еді. Нақ осы сәтте есіме түсті: мен Атырау облысының Махамбет ауданында шығатын «Малды өңір» газетінде істеп жүрген кезімде әскери журналист Ольга Чечеткинаның Мәншүк туралы көлемді очеркі жарияланып (қандай баспадан екені есімде жоқ), соны шұғыл аударып, облыстық «Коммунистік еңбек» газетінің екі нөмеріне бастырғанмын (3-4 апрель, 1965 жыл). Газеттің бұл екі саны да өзімде сақтаулы.
Поэманы жазу үстінде осы очеркте айтылған кейбір деректерді пайдалануыма тура келді. Сонымен, «Мәнсия» деп аталатын (Батыр қыздың шын аты бұл) көлемді поэмамды әлгі жылдың (1982) 10-шы ақпаны күні аяқтап, нүктесін қойдым. Сосын ақылшым болған арқалы ақын Қалекеңе звандап, тапсырмасын орындағанымды айтып, қашан, қай жерде кездесу керектігін ақылдастым. Сөз арасында айта кетейін, бұл поэма туралы кейін ардагер ақындар Хамит Ерғалиев пен Ғафу Қайырбеков тым-тәуір ұнамды пікірлер жазды. Ол өз алдына бөлек мәселе...
Менің қазақтың аса көрнекті ақыны Қалижан Бекқожин ағамызбен қалай тынысып, қалай сырлас болғаным турасындағы есімде қалған кейбір елестер (жайлар) осы еді...
Дереккөз: Қалижан Бекқожиннің жеке сайты.
Ұқсас жазба:
Қалижан Бекхожиннің таңдамалы шығармалар жинағының тұсауы кесілді
Сурет: өңделген