Абай оқыған кітаптар

1883 жылы Ертіс жағынан орын тепкен Семей қаласының орталығынан тұңғыш жаңа кітапхана ашылды. Оны ұйымдастырушылар Абайдың досы орыстың саяси жер аударылып келген интеллигенттері – Е. П. Михаэлис бастаған А. А. Лентьев, Н. И. Долгополов, П. Д. Лобановский, Северин, С. С. Гросс тәрізді саяси жер аударушылар еді. Семей өңірінде ашылған тұңғыш кітапхананың өмірге келуі Абай есімімен тығыз байланысты. Өйткені бұл кітапханада Абай түнге дейін отырады екен. Михаэлис пен Абай ең алғаш осы кітапханада кездеседі. Абай кітапханаға келіп «Л. Н. Толстойдың бір шығармасын сұрайды. Ол кітап Е. Михаэлистің қолында, енді ғана өткізуге кезекте тұрған Абайдың сұрағанын көріп, Михаэлис қолындағы кітабын ақынға береді. Екі данышпанның кездесуі осылай мәңгі достыққа айналды. Михаэлисен кездесу Абайдың өмірге, дүниеге көзқарасын шыңдай түседі.

Абай: «Менің көзімді дүниеге ашқан Михаэлис» - деп оны аузынан тастамаған. Абай нәр алған үшінші бұлақ – орыс мәдениеті. Орыс мәдениеті арқылы қол жеткізген батыс елдері мәдениеті Абай осы Михаэлистің ұсынысы бойынша оған дейінгісіндей қолына түскен кітаптарды емес, көркем әдебиет, сын, философия, табиғат ғалымдары, әр алуан тарихтық кітаптарды таңдап, талғап, жоспармен оқитын болған. Сол кездерден бастап Абай белгілі абайтанушылар зерттеулеріне қарағанда, орыстың атақты ақын жазушыларынан: Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Щедрин, Некрасов; сыншыл ойшыл демократтардан: Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Европа ақындарынан: Гете, Байрон; философтардан: Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сияқты талайларды оқыған.

Әсіресе ақынға үлкен әсер қалдырып, тарих мол дерек берген Американың Нью-Йорк университетінің профессоры Джон Уильям Дрепер болған. Оның сол кездерде орыс тіліне аударылған, Ресейдің жоғары оқу орындарының студенттері оқулық есебінде пайдаланып жүрген «Европаның ақыл-ойының даму тарихы» (1869 ж.) деген екі томдық еңбегі мен «Католицизм мен ғылымның арасындағы қатынас тарихы» (1876 ж.) атты кітабы Петербург университетінің бұрынғы студенті Евгений Петрович Михаэлис арқылы Абайдың қолына түседі. Дәлірек айтқанда, Семей кітапханасында танысып, кейін жақынырақ білісіп, достас адамдардың халіне жеткен адамына – Абайға бұл кітапты оқуға Михаэлистің өзі берген тәрізді. Кейін ұлы ақынның оны есіне алғанда «Дүниеге көзімді ашқан кісі - Михаэлис» дейтіні осыдан.

Бұдан әрине, Абайдың сөзін дұрыс түсіне білу керек, кейбір оқырмандар Абайдың сөзін тура қалпында қабылдап, асыра бағалағандық танытады. Жазушы Мұхтар Әуезов әділ атап көрсеткендей, Михаэлис ең әуелі іздену қалыптасу кезіндегі жол сілтеуші ғана. Ал Абайдың аса зор сүйіспеншілікке толы жоғарыдағы сөзі – оның өзін Дрэпермен табыстырғанына, оның Европаның ғана емес, бүкіл адамзаттың ақыл-ойының даму тарихын сабақтастыра саралап көрсеткен, жер бетіндегі басты дін атаулының тарихына талдау жасай отырып, олардың ғылымға негіз болғанын, кейін діни догма мен ғылым арасындағы күрестің қандай жолдармен дамығанын нақты тарихи еңбектермен ашып, түсіндіріп берген тамаша еңбегін оқу мүмкіндігін туғызғаны даусыз. Өйткені Михаэлис болмаса, Абай Дреперді білмес еді.

Абайдың Дреперді оқығанына Әлихан Бөкейхановтан бастап абайтанушылардың бәрі бірдей ден қояды. Соның бірі американдық саяхатшы Джордж Кеннанның «Сібір және жер аударылғандар» (1906 ж.) атты кітабындағы мына бір деректі алға тартады. Дж. Кеннан Семейде сот мекемесінде хатшылық қызмет атқарып жүрген, осы қалаға жер аударылған А. Лентьев деген азаматпен танысады. Ол осы Д. Кеннанның құрметіне арнап, өз үйінде кешкі ас ұйымдастырады. Оған қаладағы саяси жер аударылғандар да шақырылады. Сонда әңгіме үстінде А. Леонтьев Семей кітапханасын пайдалануда жер аударылғандар үшін қиындықтар бар екенін және кітапхананың жергілікті халықтың ақыл-ойын дамытуға зор ықпалы бар екенін, мұнда кітап қорының өте бай екенін айтады. Сөзіміз дәлелді болуы үшін мына үзіндіге назар аударайық:

- Кітапхананы, тіпті қырғыздар (қазақтар) да пайдаланады. Мен осында Бокльды, Мильді, Дрэперді оқыған бір қарт қырғызды білемін.
- Шынымен қырғыз ба? – деп, әңгімеге қатыса отырған студент шектен тыс таңғала сұрады.
- Ия, қырғыз, - деді Леонтьев. – Бірінші кездескенімде ол менен индукция мен дедукцияның арасындағы айырмашылықты өзіне түсіндіруді сұрағанда таңданғанымнан талып қала жаздадым. Кейін әңгімелесе келе білдім, ол ағылшын философтарының және жоғарыда мен айтқан авторлардың шығармаларын оқып, зерттеп жүр екен.
- Сіз сонда ол солардың бәрін түсінеді деп ойлайсыз ба? – деп сұрады сенімсіздікпен студент тағы да.
- Мен оны тесеру үшін, Дрэпердің «Европаның ақыл-ойының даму тарихы» атты кітабының төңірегінде екі кеш бойы әңгімелестім. Сонда оның оқығандарының бәрін түсінетініне көзімді жеткіздім», - деп жауап береді Леонтьев.

Міне, осындай А. Леонтьев әңгіме ғып айтып отырған қырғызы (қазағы) Абай болатын. Абай Леонтьевпен достық қатынаста болған. А. Леонтьевтің өзінен Абай сұраған индукция мен дедукция терминдері Дрэпердің еңбегінде Платон мен Аристотельдің философиялық әдістері жөнінде болатын.

Міне, Абай көне заман ақыл-ойының екі алыбының ғылымында тұтынған жолдарындағы өзіне түсініксіз айырмашылықтың сырын білгісі келген. Осынау шағын детальдің өзі Абай танымының деңгейінің қаншалықты биікте тұрғанын көрсетсе керек.

Жалпы Абай Дрэперді оқуы арқылы дүниеге көзін жаңа ашқан адамдай болады. Оның кітаптарының әр тарауын оқыған сайын, бұрын оқымаған тарихи деректерге ұшырасып, өзінің таным саясын кеңейте түседі.

«Европа ақыл-ойының даму тарихын» оқу арқылы Абай әуелі әлемдегі барлық құбылыстардың бәрі сол заңның тәртібіне тәуелді және оның күші жандыға да, жансызға да бірдей ықпалды екенін таниды.

«Католизм мен ғылымның арасындағы қатынас тарихын» оқи отырып, Абай бүкіл ғылым атаулының бастау негізі дін екенін біледі. Кейін келе дін басыларының топастығы, мақсатты мүдденің тар шеңберінде қалуы дінді догмаға айналдырып, ал әлемнің озық ойлы перзенттерінің парасатты ізденістері жаратылыс заңының қыр-сырын ашып, ғылымды жаңа өрістерге шығарғанын зерделейді.

Міне, жыл өткен сайын Абай есімі кеңінен тарала бастайды. Семейге келген ғалымдар, журналистер, әдебиетшілер Абай Құнанбаевты кеңінен танып біле бастайды. 1992 жылдан бері Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің қаулысымен Н. В. Гоголь атындағы кітапхана өз тарихымен тығыз байланысты Абай Құнанбаев есімімен аталады.

Ақпаратты Абай атындағы Семей облыстық кітапханасының қызметкерлері ұсынған