Боранды бекеттегі мәңгүрт пен заманауи мәңгүрт

 
Тандыры кепкен өзектер мен тақыр жыралардан қу құлқынға талғау табу үшін зор шыдам керек. Біресе ін қазғыш мақұлықтың шиыр-шимай шалағай ізін кесіп, біресе саршұнақтың інін апыл-ғұпыл қазып, енді бірде жыраның тұмсығына тығылып қалған атжалман алаңқайға секіріп шықса мүлт жібермей бас салмақшы болып зарыға аңдып, кәкір-шүкір аулап ақсиған аш түлкі бүлкіл жортақпен алыстан көрінген темір жолға қасара жақындап келе жатты. Даланы қақ жарып, ұзыннан-ұзақ бозамықтана жонданып жатқан шойын жол аш түлкіні әрі ынтықтырып, әрі үрейлендіргендей. Жерге жел ықтырған ащы кермек түтінін будақтатып, әудем жерді дүрсілдетіп, дүр сілкіндіріп иә шығысқа, иә батысқа қарай пойыздар зулап өтіп жатыр.
Кешқұрым түлкі телеграф бағандары бойлап өткен өзекке жетіп, бір шоқ биік атқұлақтың қалың жынысына кіріп, қалың дәнегі қаудырап піскен тобылғы сояудың түбіне жалқын сары оттай болып дөңгеленіп жата кетті де, құлағын шыдамсыздана қайшылап, қу шөпті сыбдырлатқан жатақ желдің уілін тыңдап, түнді зарыға күтті. Телеграф бағандары да мазасыз ызыңдайды. Бірақ түлкі одан қорықпайды. Бағандар оны қумайды, бір жерде сілейіп тұрады да қояды.
Бірақ әлсін-әлі ары-бері заулап өткен пойыздардың құлақ тұндырар дүрсілінен әрдайым шошып кетіп, бұрынғыдан бетер жерге жабыса, жиырыла түседі. Пойыздардың арқыраған арыны мен жертаптаурын зілмауыр ғаламат күшін, шүйкедей денесінің астындағы жердің тітіренгенін қабырғаларымен сезіп жатты. Сонда да болса бөтенше сасық иіс пен үрейге шыдап бағып, жол бойы сәл-сәл саябыр табар шақты — түн жамырар сәтті күтіп, сайдан шықпай жатып алды.
Түлкі шойын жолдың бойына тым сирек, әбден аштық титығына жеткенде ғана келуші еді...
Пойыз өтіп кетіп, келесі пойыз келгенше дала құлаққа ұрған танадай тына қалады да, сол әлі тылсым сәтте түлкі бұлдыр дала үстінде ғайыптан талып естілген болжаусыз, иесіз заңғар дыбысты құлағы шалып, секемшіл халге ұшырайды. Ол ауаның көзге шалынбас ағысы, ауа райының кешікпей өзгерер құбылысының хабары еді. Сорлы түлкі соны сезіп, тұла бойы азынап, қаһардан қалшиып, әлемге төнген әлдебір нәубетті әлсін-әлсін аңлағандай, үнін шығарып жылағысы, шәу-шәу етіп үргісі келеді. Бірақ табиғаттың өзі аян бергендей осы бір үрейді аштық сезім жеңіп кете берді.
Жорта-жорта тасырқаған табанының көн терісін жалап жатып, аш түлкі ақырын ғана қыңсылап қояды.
Бұл күндері түнге қарай күн суыта түсетін болды, күз де таяп келе жатқан. Түн түсе топырақ тез суынып, таңға қарай даланың үстін сор тұтқандай, ақшулан, ұшпа боз қырау тұрып қалатын болды. Дала мақұлығы үшін жұғымсыз жұтаң, кедерлі кезең келе жатты. Бұл өлкені жазда мекендейтін там-тұм аң-құс енді тып-типыл; бірі жылы жаққа ауса, бірі ініне кіріп кетіп, енді бір жұбы құмға көшкен. Түлкі баласының тұқымы үзіліп біткендей ақ, енді әр қарсақ өз күнін өзі көріп, жеке-дара қаңғып кеткен. Көктемгі күшіктер көбеңденіп, ұяластар бет-бетімен бытыраған. Ылық дәуірі әлі алда болатын. Қыс түсер, түлкілердің махаббат айы басталар, еркек кіндіктері ұрғашы үшін бір-бірімен жан беріскенше кеңірдектесер.
Түн жамыла түлкі өзектен шықты. Тың-тыңдап біраз тұрды да, шойын жол жонына қарай жортақтай жөнелді. Ың-шыңсыз жолдың біресе ар жағына, біресе бер жағына жүгірді. Жолаушылар вагон терезесімен лақтырып тастайтын қалған-құтқан кәкір-шүкірді іздеп тіміскілеп жүгіреді.. Азуға басатын бірдеңе табылғанша, әр нәрсені бір иіскеп, түйетайлы жотаны жағалап коп жортады. Пойыз жүріп еткен жолдың ұзына бойы толған қағаз жыртындысы, умаждалған газет, сынған шөлмектер, темекі тұқылы, мыжылған консерві қалбырлары, тағы басқа толып жатқан қиқым-сиқым, иісі қолқаны атқан қалдықтар. Әсіресе бүтін қалған бөтелкелердің аузынан заһар иіс аңқып қоя береді. Бірер рет басы айналған түлкі енді қайтып спирт иісті шиша атаулыдан аулақ жүретін болды. Жолап кетсе, пысқырынып, ыршып түседі.
Жанын жалдап, зарыға іздеген қу тамағы қасақана табылмайды. Жүрек жалғар бірдеңе ілігер-ау деген үмітпен түлкі байғұс қырқа жолдың біресе ар жағына, біресе бер жағына сүмеңдеп, рельсті бойлап талмай жорта береді.
Жортып келе жатып, кенет маңдайы тасқа тигендей, алдыңғы аяқтарын көтере берген қалпы қалшиды да қалды. Мұнар басқан алыс айдың елегізген сәулесінен сүлбесі ғана білініп, қос шекті рельстердің арасында аруақтай қалбайып, тапжылмайды. Секем алдырған талма гүріл тыйылмады. Әлі тым алыстан естіледі. Түлкі құйрығы әлі едірейген қалпы, жолдан шықпақ болып, аяғын бірер басты да, қайтадан қырқа жағалап, тамаққа тастап жіберер бірдеңе табылар деген дәмемен жүгіре жөнелді. Жүз дөңгелек жүйткіп, темір тасқын тарсылдап, бірте-бірте арын алып, аламат тажал таяп келе жатса да, іздегені әне-міне табылардан түлкі жазған жолдан шыға қоймады. Түлкі қас қағым сәтке ғана көз жазуы мүмкін екен, кенет тұмсық бұлым тасасына қосарланған локомотивтердің ұзынды-қысқалы оттары жарқ ете қалды да, қуатты прожекторлар алдында жатқан жердің бәрін көз қарықтыра жарқыратып, бір сәтке даланың өлі денесін тұп-тұтас жалаңаштап, ақ сәулеге малып жіберді де, аш мақұлық от үстінде шырқ айналған жынды көбелектей апалақтап алас ұрды да қалды. Пойыз болса жердің танабын қуырып, рельсті тарсылдатып келе жатты. Қоламса күйік иіс мүңк етіп, аждаһа леп бұрқ соқты.
Түлкі жолдан апыл-ғұпыл аунап түсіп, үрейі ұша жер бауырлап, артына қарай-қарай айдалаға зытып берді. Жалмаңдаған оттарын жарқыратқан әзірейіл, дөңгелектері мың дауыспен тарсылдап, көпке дейін гүрсілі басылмай алыстап бара жатты. Түлкі ыршып тұрып, тағы да жанталаса қаша берді...
Бір ауықтан соң ентігін басып еді, араны ашылған аштық оны қайтадан темір жол жаққа итермеледі. Ал жол бойынан тағы да оттар жалмаңдап, тағы да қосарланған локомотив жүк тиелген ұзын составты сүйреп бара жатты. Бірақ алдағы қос шек жолдан тағы да оттар көрінді, тағы да қосарланған екі локомотив, аждаһа көздерін жарқыратып, жүк тиелген ұзыннан-ұзақ составты сүйреп өтті.
Енді түлкі айласын асырмақ болды: даламен орағыта жүгіріп, темір жолдың пойыз жүрмейтін тұсынан топ ете түспекші еді...
Бұл өлкеде пойыздар шығыстан батысқа қарай, батыстан шығысқа қарай жүйткіп жатады...
Бұл өлкеде темір жолдың к,ос қапталынан басталып сахара cap даланың кіндік тусы — Сарыөзектің ұлан-ғайыр жазығы көсіліп жатады.
Бұл өлкеде қашықтық атаулы, уақыттың Гринвич меридианы бойынша өлшенгеніндей, темір жолдың алыс-жақындығына қарай өлшенеді.
Ал пойыздар шығыстан батысқа қарай, батыстан шығысқа қарай жүйткіп жатады...
Түн ортасы әлетінде әлдекім жолшының үйшігіне қарай қасарыса қадымдап келе жатты. Әуелі шпалдармен жүрді, қарсы алдынан пойыз шыққанын көріп, жолдан шығып қапталға түсті. Жүрдек жүк пойыз азынап өтіп бара жатқанда, әлгі адам оның түтіні мен шаңынан қорғанып, бетін қолымен дәл бір боранда келе жатқандай жасқай берді. (Бұл жөні бөлек, ешбір кедергісіз жүретін арда пойыз еді. Сәлден соң ол негізгі жолдан бұрылып, космодромға тартылған жолға түседі. Қысқасы, бүкіл состав брезентпен бүркеулі екені де сондықтан. Платформаларда әскери күзет тұрған состав Сарыөзек-1 жабық зонасына қарай кетіп бара жатқан).
Түнделетіп жаяу-жалпы келе жатқан өзінің әйелі екенін Едіге бірден білді, білді де, сірә, тегін жүріс емес-ау деп шамалады. Ақыры айтқаны келді. Бірақ қызметтің аты — қызмет, составтың ақырғы құйрық вагоны бұлаң етіп, оның ашық платформасындағы кондуктормен фонарь көтерісіп, бәрі де бабында деп белгі беріскенше, Едіге орнынан қозғалған жоқ. Күркіреген составтың дүрсілінен құлағы тұнған. Едіге енді ғана бұрылып, жанына жақын келген әйеліне:
— Не боп қалды? — деді.
Әйелі оған абыржи жаутаңдап, ернін қыбырлатты. Едіге оның не айтқанын естімесе де, бәрін түсініп қойды: ойлағанындай-ақ, тегін жүріс емес екен.
— Желдің өтінде тұрма! — деп әйелін үйшікке алып кірді.
Сезікті хабарды әйелінің аузынан естігенше, Едігені әуелі таңғалдырған, неге екені белгісіз, басқа жағдай болды. Кәрілік шіркін таяп қалғанын ол бұрын да байқайтын. Бірақ дәл қазір қатты жүрістен ентігін баса алмай, көкірегі сырылдап, қушиған жадау иығы бір төмен, бір жоғары рабайсыз шошаңдап кеткенін көріп, әйелін аяп кетті. Теміржолшының мұнтаздай таза аппақ үйшігінде; электр шамы тым жарқырап, Үкібаланы көгерістенген бетінің терең әжімдерін айғыздап ап-анық көрсетіп жіберді.
Әй, дүние-ай десеңші, Үкібала бір кезде бидай өңді, қызыл шырайлының әдемісі еді ғой, қап-қара мойылдай көзі нұр шашып тұрмаушы ма еді. Енді міне, аузы опырылып, ұрты салбырап қалыпты. Тіпті дәурені өткен әйел затының өзіне тісі түсіп, кетік болу жараспайтыны осыдан-ақ көрініп тұр. (Әй, Едіге, әйеліңді әлдеқашан станцияға алып барып, әлгі темір тіс салдырып беру керек еді ғой. Осы күні көрі де, жас та салып алып жүр ғой!) Бұл аз болғандай, ысырылған жаулығының астынан қобырап шығып кеткен шашы аппақ қудай екенін аңғарып, Едігенің жүрегі сыздап қоя берді. "Шіркін-ай, мұнша қартайып кеткен екенсің ғой", — деп әйелін іштей елжірей аяп, бұған өзін кінәлі санағандай сезімде қалды. Көп жылдар бірге кешкен өмір үшін, коп жылдық риясыз жар жақсылығы үшін, оған қоса дәл қазір түнделетіп, ту жер түбінен жүгіріп жеткені үшін әйеліне деген ағыл-тегіл риза сезім Едігенің бойын биледі. Түн ішінде бейшара Қазанғап қарттың қазасын естірткелі ұшып жетті. Қаңырап қалған жаман тамда жалғыз жатқан шалдың өліміне тек Едіге ғана егілетінін біліп келді. Жадау жұртта жалқы жатқан Қазанғап Едігенің екі туып, бір қалғаны емес, бірақ сонда да одан басқа жанашыры жоқ екенін діттеп келді.
— Отыр, деміңді ал, — деді Едіге үйшікке кірген соң.
— Өзің де отыр, — деді Үкібала күйеуіне. Екеуі де тізе бүкті.
— Не болды?
— Қазанғап қаза болды.
— Қашан?
— Әлгіде ғана байғұсқа әлдене керек емес пе екен деп үйіне кіріп едім, шамы жанып тұр, өзі төсегінде жатыр. Бірақ сақалы аспанға қарап шаншылып қалыпты. Жақындап барып: "Қазеке, Қазеке", — деймін, "ыстық шай ішесіз бе?" — деймін. Сөйтсем, жүріп кетіпті. — Үкібала даусы кілт үзіліп, қызарып, кіртиген көзіне жас үйіріліп, қыстығып жылап жіберді.
— Ақыр соңы сол болды бишараның. Қандай асыл еді десеңші! Ақырында жүзін жабатын адам да болмай қалды қасында, — деп назаланды Үкібала жылап отырып. — Мұндай болар деп ойлап па едік! Ақырында... — деп барып, "ит өліміндей болды" демекші еді, онсыз да түсінікті болған соң, соңғы сөзді аузынан шығармай, жұтып қалды.
Бұлар тұратын разъездің аты Боранды еді. Соғыстан қайтқалы бері осы разъезде жұмыс істеп келе жатқан Едігені жұрт: "Боранды Едіге" деп кеткен. Боранды Едіге күректей қолдарын тізесіне салып, әйелінің айтқанын тұнжырай тыңдап отырды. Теміржолшының май сіңіп, өңі түскен фуражкасының күнқағары оның көзін көлегейлеп тұрды. Не ойлап отыр?
Енді қайтеміз? — деп қалды әйелі.
Едіге басын көтеріп, әйеліне қарап мырс етті:
— Қайтуші едік? Мұндай жағдайда қайтуші еді! Жерлейміз дағы. — Ол бір байламға келгендей орнынан түрегелді. — Ал, қатын, сен тез қайт. Мені тыңдап ал.
— Мақұл.
— Оспанды оят. Разъездің бастығы екен деп қаймықпа. Қаза алдында адамдардың бәрі бірдей, білдің бе. Қазанғап қайтыс болды де. Ол осында тапжылмай қырық төрт жыл жұмыс істеген. Сол жылдардағы ит байласа тұрғысыз Сарыөзекке алғаш Қазанғап келіп жұмыс істей бастаған кезде Оспан әлі туылмаған да шығар. Содан бері мына жолмен жүріп өткен пойызды санасаң шашың да жетпес... Ойлансын Оспан. Солай деп айт. Тағы да тыңда...
— Тыңдап тұрмын.
— Жұрттың бәрін түгел оят. Терезелерін қақ. Өзі қаншаумыз. Сегіз үй ғой, саусақпен санарлық... Бәрін аяғынан тік тұрғыз. Қазанғаптай арысымыз қайтқанда ешкім де бүгін ұйықтамауға тиіс. Бәрін түгел тұрғыз.
— Ұрысса қайтемін?
— Бәріне хабар беру — біздің парыз, ұрысса ұрса берсін. Мен айтты де. Ұят қайда? Тоқта!
— Тағы не?
— Әуелі кезекшіге соқ. Бүгін диспетчер Шаймерден ғой. Осылай да осылай де, не істеу керек екенін ойлансын. Бәлкім, бүгінше менің орныма адам жіберер. Қалайда хабар берсін. Сен ұқтың ба мені, солай деп айт.
— Айтамын, айтамын, — деп Үкібала кенет аңырып қалды. Сөйтсе ең зәру жұмысты ұмытып бара жатыр екен ғой: — Ойбу, Қазекеңнің балаларын қайтеміз? Мәссаған! Есімнен тарс шығып кетіпті ғой. Алдымен соларға хабар беру керек қой! Енді не? Әкесі өліп жатыр...
Едіге бұл сөзді естіп, бұрынғыдан бетер сұстанып, тұнжырай түсті. Жауап қатпады.
Едігеге бұл хабардың жағымсыз тигенін сезіп, иліктірмек оймен Үкібала:
— Қайткенмен де балалары ғой, туған балалары, — деп жалынғандай болды.
— Түсініп тұрмын, — деп Едіге қолын сілтеді. Не мені түк түсінбейді деп ойлайсың ба? Егер маған салса, жанына жақын жолатпас едім. Бірақ амал қанша!
— Едіге, онда біздің шаруамыз қанша. Балалары келсін де, өздері жерлесін. Әйтпесе, соңынан таусылмас дауға қаламыз...
— Мен келмесін дедім бе? Келе берсін.
— Ұлы қаладан келіп үлгірер ме екен?
— Келгісі келсе, үлгіреді. Алдыңғы күні станцияға барғанымда, әкең хал үстінде жатыр деп өз қолыммен телеграмма салып жібергенмін. Енді не керек! Кісімсігенде бәледей, өзі де білмей ме, ақылды болса...
— Олай болса, мейлі, — деп келіскен болды Үкібала. Бірақ әлденеге әлі көңілі күпті болып тұрғандай: — Әйелін ала келсе жақсы болар еді, қанша айтқанмен қайын атасы қайтыс болып жатыр ғой, бөтен біреу емес...
— Оны өздері білсін. Әйеліңмен деп қалай айтасың, бала-шаға емес қой.
Иә, солай-ау, — деп келіскен болды Үкібала, көңілі әлі күпті болса да.
Ерлі-зайыпты екеуі де үндемей қалды.
— Ал, сен тұрма енді, бар, — деп қалды Едіге. Бірақ әйелі тағы бірдеңе айтқысы келді.
— Ау, әлгі қызын қайтеміз, Айзада сорлыны айтам. Байы болса анау — маскүнем, бала-шағасы тағы бар. Станциядан жетіп үлгеруі керек қой әкесін жерлеуге.
Едіге езу тартып, әйелін иығынан қаққылап қойды.
— Енді саған бәрі уайым... Айзада қол созым жерде тұр ғой, таңертең біреу-міреу станцияға шауып барып, хабар берер. Келеді ғой, қайда кетер дейсің. Сен, мынаны ұқ, қатын. Айзададан да, еркек кіндік болса да Сәбитжаннан да пайда шамалы. Көресің ғой өзің, келуін — келер, қайда кетер дейсің, бірақ бөтен біреулер құсап илікпей тұрар. Ал елікті жерлейтін мына біз, көр де түр... Онан да тез бар, менің айтқанымды істе.
Үкібала кетіп бара жатып, қипақтап тоқтады да, ары қарай жүре берді. Бірақ Едігенің өзі дауыстап тоқтатты:
— Әй, ұмытпа: алдымен Шаймерден кезекшіге кір менің орныма біреулерді жіберсін. Мен кейін қарымын қайтарармын. Қаңыраған үйде елік жападан-жалғыз күзетсіз жатыр, не масқара... Айт сөйтіп...
Әйелі басын шұлғып, жүре берді. Сол ортада дистанциялық қалқанның қызыл сигналы көзін қайта-қайта қысып, гуілдеп қоя берді. Боранды разъезіне жаңа состав таянып қалған екен. Кезекшінің командасы бойынша, оны запас жолға жөнелту керек. Өйткені қарама-қарсы жақтан басқа пойызды өткізіп жіберу қажет. Кәдуілгі шаруа. Пойыздар оз жолдарына түсіп, жылжып жатқанда, Едіге тағы бірдеңе айтуды ұмытып кеткендей, әлсін-әлсін әйелінің соңынан көз тастай берді. Айтатын іс көп, әрине, өлік жөнелтудің алдында іс таусылар ма еді, бәрі бірден еске түсе бермейді ғой. Бірақ Үкібаланың соңынан қарайлай бергені бүл себептен емес еді. Соңғы кезде әйелінің еңкіш тартып, қартайып қалғанын дәл қазір мына жол бойының күңгірт сары сәулесінің жарығынан тұңғыш рет байқап, кәдімгідей мұңайып қалды.
"Е, кәрілік деген итің де келіп қалған екен-ау, — деп қойды ол — Шал-кемпір болды деген осы! Құдай күш-қуаттан әлі ажыратпаса да, әлі дилы болса да, жасы түскір зымырап жылжып алпыстың үстіне де шығып қалған екен. Тұп-тура алпыс бір қазір. Енді бірер жылдан кейін "пенсияға шық" деген тықыр да таяп қалар-ау" — деп мырс етті Едіге. Бірақ пенсияға жуық арада кете қоймайтынын біледі. Бұл маңайда оның орнына адам тауып қоя салу оңай шаруа емес — жол жөндеудің шебері, стрелочник болып анда-санда біреу ауырып қалса, не демалысқа кетсе ғана ауысады, әйтпесе бесаспап жұмыскердің өзі. Жер шалғайлығы үшін, шол далада жұмыс істегені үшін қосымша ақы береді екен деп мұның орнына біреу көз алартып жүрмесе? Әй, кім білсін. Қазіргі жастарың ішінен ондай талапкер табыла қояр ма екен.
Сарыөзектің разъездерінде тұру үшін адамда рух болу керек, әйтпесе арам қатасың. Дала — кенен, адам — ноқат. Саған жайлы ма, жайсыз ба — далаға бәрібір; далада қалау болмайды. Тұрғың келсе — тұр. Тұрғың келмесе — жолың, әне. Ал адамға бәрібір емес. Адам жер таңдағыш: оған басқа бір жерде, басқа бір адамдардың арасында балпандай бақыт бардай, ал бүл арада тағдыр оны сарсаңға салып қойғандай көрінеді де тұрады... Осындағы Шаймерден кезекшінің үш аяқты мотоциклі бар. Өзі де мінбейді, өзгеге де бермейді — үстіне шыбын қондырмайды. Ал зәуіде керек бола қалса, от алмайды. Өйткені аккумуляторы отырып қалған. Адам да сондай. Ұлы даланың қатыгездігіне шыдамасаң, әттеген-ай, неге келдім десең болды, жүйкең жүндей түтіліп, жан дүниең жүдеп жүре береді. Бір істің тұтқасында тұрып, тамыр байлап, тәуекел деп тас жұтпасаң — әлгі мотоцикл де бір, сен де бір: ебелектен де елпек, қаңбақтан қаңғалақ боласың. Вагонның терезесінен қарап, бәз біреулер: "Құдай-ау адам баласы қалай шыдайды, айнала — қу дала, маңқиған аруана!" — деп басын ұстай алады. Қайтеді, шыдағанынша — шыдайды. Үш жыл, әрі кетсе торт жыл шыдайды, содан соң — тауыс-тәмем: разъезбен есеп айырысады да, тайып тұрады...
Борандыда өмірлікке өзек байлаған екі-ақ адам болды — бірі Қазанғап, бірі — осы Боранды Едіге. Басқа келіп-кетіп жатқандар қаншама! Едіге өзіне-өзі қазы емес, әйтеуір, қайыспағаны ақиқат.
Ал Қазанғап осы жерде тапжылмай қырық төрт жыл жұмыс істегенде, басқалардан гөрі ақылы аз болды дейсіз бе? Едіге Қазанғаптың бір өзін өзгенің он шақтысына айырбастамас еді... Амал қанша, Қазанғап жоқ енді, жоқ...
Пойыздар ажырасып, бірі шығысқа, бірі батысқа қарай бет алды. Борандының темір жолы сәт-заматқа қаңырап қалды. Кенет айнала-төңірек ашылып сала берді — аспандағы жұлдыздар да баданадай-баданадай болып жарқырай түсті, жел де құлдыраңдап, малта тас төселген түйе-тайлы жотамен, шпалдардың арасымен, баяу ызың қағып, әлсін-әлсін тарс-тұрс еткен рельстердің арасымен арсалаңдап еркін есе жөнелді.
Романда экологияға ұрынып жатқан табиғаттың, адам бала­сының жай-күйін суреттей отырып, жалпы адамзаттың болашақ тағдыры туралы проблема кө- ­­­­тер­іл­­­­­­­­­­­­­ген. Оқи­ға бас кейіп­кер Едіге­нің те­мір­­­жолда бірге істейтін досы Қазанғаптың дүниеден өтуінен өріс алады. Суық хабарды есті­ген Едігені көп ойландырған, толғандырған ­­­– қазаның өзі ғана емес, Қазанғаптай ұл да, қыз да өсірген ардагер азаматтың демі үзілер шақта жанында аузына су тамызып, басын сүйеп, бетін жабар жан болмай, қаңыраған бос үйде жан тапсыруы.
Едігенің еш кедергіге қара­май, өз досы Қазанғапты Ана-Бейітке жеткізуді мақсат етуі – оның адамгершілік сана-сезімінің табиғи көрінісі. Автордың бей­не­­леуінде өмірдің қазығы – Едіге­лер. Олар үшін өткен тарих, бүгінгі күн, болашақ – бір­тұтас. Бұлар – бірінен-бірі өрбі­ген, бірін­сіз-бірі жоқ да­му кезеңдері. Оны үзбейтін, өмір отын сөндір­мейтін, тарихты жалғас­тыратын – осы Едіге секілді бүгінгі күннің абзал жандары. Қарапайым еңбек адамы Едігенің бір күні – ғасырға бергісіз. Едігенің бейнесі, оның бастан кешірген оқиғаларды еске алуы арқылы суреткер өткенді, бүгінді, болашақты біртұтас күйінде бере алған. Ұлттық сана-сезімі жоғары бас кейіпкер на­ғыз гуманист, адамгершілігі биік аза­­мат бейне­сінде көрінеді. Жазушының ойынша, адамзат қоғамын адам ретінде сақтап тұрған – Едігелер. Романда Едігеге қарама-қарсы сомдалған бейне – Қазан­­ғаптың жалғыз ұлы Сәбитжан. Сәбитжан – рухани мәңгүрт жан.
Мәңгүрт ұғымын алпысыншы жылдары көркем әдебиетте бірінші болып бейнелеген – белгілі қазақ жазушысы Әбіш Кекілбаев. Әбіштің мәңгүрті – Маңғыстаудағы көрші жатқан екі ел қаз­ақ­тар мен түрікмендер арасындағы шапқыншылықтар кезіндегі қазақ тұтқындар. Қолға түскен тұтқындардың алдымен ша­шын тықырлап алып, сол жалтыр басқа ақ тайлақтың жас терісін шешілместей етіп, кигізеді. 
Ал Ш.Айтматов «мәңгүрт» ұғымына мүлдем жаңаша қыры­нан келген. Шыңғыстың – мәң­гүрт­­­тері Әбіштің мәңгүрттері сияқ­­ты мәң, есуас, ақылы кем емес, керісінше, бұл өмірде біл­мейтін бәлесі, оқымаған нәр­се­сі жоқ, бірақ дүниетанымы бас­қа, өзін өзгелерден, өз ұлтынан жоғары қойып, артық санайтындар, өз ұлтынан жерінгендер. Оған қауіп­ті қоғамдық құбылыс ретінде ерекше мән беріп, күллі адам­зат баласын шошындыратын, рухани дамуына тосқауыл болатын алапат күш ретінде танытты. Әбіштің есі дұрыс емес тұтқын мәңгүрті ата-бабасын біле тұра білгісі келмейтін, кешегісі мен бүгінгісі, болашағы туралы ойланбайтын, ойланса да білгісі келмейтін, менсінбейтін рухани мәңгүрттік жанында – айналайын. «Күйшідегі» мәңгүрттер біріншіден, санаулы ғана (алтау), екіншіден, оларды күштеп мәңгүрт қылса, үшіншіден, мәңгүрттіктен мәңгүрттердің өздері ғана зардап шегеді. Ал қырғыз жазушысының шығармасында мәңгүрттіктің көрінісі жиілей бастап, зардабы оның өзіне ғана емес, өзгелерге, қоғамға тиіп, болашаққа қауіп төндіре бастағандығы бейне­ленеді. Ең бастысы, жаңа за­ман­ның рухани мәңгүрттері қоғам­­­ның өз ішінде пайда болып, өсіп-өнуде. Бір қызығы, халық өзін өрге сүйрейтін ұлт көшбасшыларын дайындаумен бірге сол қоғамның ұлттық дамуы­на кедергі келтіретін мәңгүрт­терді де шығарып жатыр.
Романда Сәбитжаннан басқа кейіпкерлердің іс-қимылдарынан да мәңгүрттіктің белгілерін бай­қауға болады Өз қара бастарының қамын күйттейтін кейбіреулер романның әр жерінде шаң беріп отырады. Қазанғаптың қазасын естіген диспетчер Шәймерден көңіл айтудың ырымын жасайды. Бұның көңіл айтқан түрін көріп, Едіге қатты налиды: «Әй, мисыз хайуан-ай, – деді ішінен – қаза жөнінде дұрыс айта алмайды».
Шәймерден – өлікті сыйлау­дың не екенін білмейтін мәңгүрт. Жұмысын ауыстыруды сұраған Едігеге «Оу, айналайын, Едеке, сен әл­гі нетіп, менің басымды қатырма нетіп. Өлсе – өлді, нетіп. Менің сені алмастыра қоятын адамдарым жоқ. Өліктің жанында нетіп отырамын дегенің не, Едеке? Сен жанында отырғаннан өлген адам тірілмейді ғой, деп ойлаймын, нетіп...» (18-бет).
Диспетчер Шәймерден, Ұзын­тұра Еділбай, Таңсықбаев секілді без­бүйректерге Едіге сынды ер бы­лайша үн қатады: «Бұл жұрт не болып барады. Бұлар үшін өлім­нен басқаның бәрі қадірлі. Бұлар өлімді сыйламаса, тірші­лік­­тің қадірін қайдан білсін. Бұлар қа­лай, не үшін өмір сүріп жүр өзі? Өмір­дің мәні не сонда бұлар үшін?». Едігенің «Бұл жұрт не болып барады» деген бірауыз сөзі күллі адам баласына қарай ағынан жарыла айтылып, бүгінгі қоғам туралы ойлануға шақырып тұрғандай. 
Едіге – досына адал. Қазан­ғаптың өтініші бойынша, оны Ана-Бейітке жер­лемекші. Сәбит­жан оған қарсы. Қайдағы бір ер­тегі бейітке апару – ол үшін ақыл­ға сыйымсыз. Әке өсиеті оны көп қинай қоймады. Осы сәтте Еді­генің көз алдына анасын атқан мәңгүрт елестейді. Ол мәңгүртпен Сәбитжанның дүниетанымын салыстырып, қатты қапаланады.
Романда ғылыми-техникалық прогресс пен рухани даму арасын­дағы қайшылық барынша көркем көрінген. Білім-ғылымның жетіс­тіктері адамзат болашағына қыз­мет атқара бастады. Адам ба­ла­сы ғасырлар бойы жиған-тер­генінің, көргенінің, білгенінің барлығын тек жасампаздыққа, гуманистік мұраттарға сай жұм­саса, мәңгүрт туралы ұғым да, аңыздар да болмас еді. Білім мен адамгершілік қасиеттер алшақтығы болмаса, Сәбитжан секілді бозөкпелер де жер басып жүрмес еді.
Жалпы, мәңгүрттік екі түрлі болады. Біріншісі – жаугершілік замандағы мәңгүрттік. Мұнда адамды күшпен, зорлықпен адами­ ойлау-зердесінен айырып, жаза­лап, құлақкесті құл қылады. Екінші бір түрі – қазіргі жаһандану заманындағы рухани мәңгүрттік. Сәбитжан мен аңыздағы мәңгүрт – осының айғағы. Бірінде мәңгүрттік күшпен орындалса, екіншісі айла-­амал арқылы халықтың ділін, дінін, тілін ұмыттырып, нағыз мәңгүртке айналдырған. Екеуінде де мәңгүрт осыны жүзеге асырып отырғандарға құл болады. Ш.Айтматов өз заманының қыс­пағына қарамастан, сөз құдіретін түсі­нетін халқына адамзат тағ­дырындағы аса қауіпті өзекті мәсе­лені көркемдікпен жет­кізе білген.
Шыңғыстың «Кассандра таң­басы» жарыққа шыққаннан кейін роман жайлы айтылған түрлі көзқарастар ортаға түсті. Шығар­маны өте жоғары бағалаумен бірге «осы қалай екен» деген бағыттағы пікірлер де көрінді. Сыни пікірлер көбіне шығарманың ұлттық то­пы­рағы­ның жоқтығы мен кө­тер­ген мә­се­ле­сінің даулы екен­дігі төңі­регінде өрбіді. 
Біздіңше, романның мықты­лығы сол – ол қоғам алдында тұр­ған аса зәру мәселені ал­­­дын ала кө­тере біліп, оған жұрт­­­­­шылықты на­зарын аудара білуі. Әдебиет – өнер, өнер міндетті түрде ұлттық сыйпатта болады, сондықтан да он­да ұлттық болмыстың бейне­ле­нуі заңдылық болса, сонымен бірге жазушы халықтың көзі, құ­лағы, сезімі екендігін де еске­ріп, адамзаттың болашағына қауіп төндіре бастаған ғасыр ала­­­па­­­тын өнер тілімен байқатып жат­қандығы да заңды. 
Романда адамзат қоға­мы ү­шін аса маң­­ыз­­ды үл­кен мә­­­селе кө­­­терілген. Ол – ғылымның жалпы қоғамға, халыққа қызмет етіп, дұрыс жолда дамуы. Өкінішке қарай, ғылым мен техниканың жетістіктерін түрлі айла-амалдармен халықты бағынышты ұстау, керек десеңіз, күш қолданып, қы­рып-жою құралына айналдыруы да өмір шындығына айналып отыр. Тіпті ғылымның осылайша жекелеген мүдделерге орай теріс бағытта дамуы жер бетіндегі тіршілік атаулыға қауіп төндіре бастады. Міне, осы сияқты жалпы әлемдік қауіпті проблемаларды дер кезінде көп болып шешуге Шыңғыс өткен ғасырдың өзінде-ақ шақырған. 
Шындығында да, бұл роман жа­зушы ғана емес, «Адамзат­тың Айтматовы» атанған қо­ғам қай­раткері, ұлы қырғыз Шыңғыс­тың­ қоғамдық дамудың батыстық үл­гі­сіне берген баға­сы іспеттес. Ро­манның бас кейіп­керінде Отан жоқ; ұлтсыз. Оның тұрағы – ға­рыш; космостық орбита стан-са­сында өмір сүретін ғарышкер ғалым. Ұзақ жылдар бойы жасанды адамдарды дүниеге әкелуді зерт­­теген ғалым Жер-Анаға қай­ту­­дан үзілді-кесілді бас тартады. Өз кінәсінен арылып-тазару үшін осы­­лайша ғарыш тақуасына айналады. Сондықтан да оны мазалаған мәселе – ауыл-үйдің әңгімесі емес, жұ­мыр жердің, адамзаттың тағ­дыры.
Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, Ш.Айтматовтың «Кас­сан­дра таңбасы» романын­дағы көркем шын­дықтың ойлы­ көз­ді оқырманға айтары көп. Шың­ғыс бұл романында өркениет, ұлтсыздану, космополитизм мәсе­ле­леріне ғылым мен техниканың дамуы призмасынан көз жіберіп, адамзат қоғамы қайда барады, бұл бағыт апарып орға жықпай ма, адамзат қоғамы дұрыс жолда дамуы үшін не істеуіміз керек деген сауалдар төңірегінде ой қозғайды. 
Романның бас кейіпкері Фило­фей (өз есімі Андрей Крылцов) жөр­­­­гек­­­­­тегі сә­­би ке­зі­нен же­тім ба­­ла­­лар үйінде тәрбие­ленген; өзінің әке-шеше­сі­н­ің кім екенін біл­мейді. Өмір бойы «Менің әкем кім, шешем қайда екен?» деу­мен өте­ді. Өзінің кім екенін білгісі келеді. Филофейдің күнделігінде жазушының негізгі идеялары ашық көрінеді. Ғалым өзінің тағды­­­­рын жасанды жолмен әкелген адамдарының тағды­рымен ұқсас екендігін біледі.
Жасанды жолмен дүниеге келгендерді белгілі тегі, ата-анасы жоқ болғандықтан «Икстектілер» деп атайды. Ал «икстектілер» не үшін жасалуда, неге аса қажет болып отыр? Бұған жауап күнделікте төмендегіше беріліпті:
«Но все дело в том, что рождающих в результате этого человек – назовем его иксрод – личность анонимная, это ничейный, искусственно выведенный субъект, я так понимаю... Ведь феномен иксродов удивительно много обещающий в политическом плане. Это будет именно та пробивная сила, которая, в отличие от нас, без оглядки, без страха и сомнений будет бороться за победу коммунизма во всем мире. Семья и прочие родственные отношения как архаичные институты старого мира насилия будут сброшены на свалку истории именно иксродами». 
Шығармадан келтірілген бұл мысалдар «Боранды бекет» ро­ман­ын­дағы «мәңгүрт» те, «Кас­сандра таңбасы» роман­ындағы «Икстектілер» де, «Құз басындағы аңшының зары» кітабын­да сөз болған «зомбилер» де адам­зат баласы жасай алмайтын, жүрегі дауалап, қолы бармайтын қандай істі болмасын тексіздік­тен, туыс-бауыр­ды білмейтіндіктен, жалғыздықтан, адамға тән отбасы, ата-ана, бауыр жайында ой-сезімдердің болмауынан селт етпестен іске асыра алатындығын көрсетеді.
Ш.Айтматовтың халық назарын аударып отырған келеңсіз құбылыстардың өріс алғаны сон­ша­лық – ол бір елдің немесе бір аймақтың ауқымынан әлдеқашан шығып кеткен; ол проблемаларды шешуге бір, не болмаса бірнеше мемлекеттің қайрат қылуға шамасы келмейді; сондықтан да оны бүкіл адамзаттың қатысуымен ауыздықтай алады. Жаһандану барысында қауіп-катердің терроризм, есірткі бизнесі, босқындық, экология сияқты жаңа түрлері пайда болып, әлемдік сыпат ала бастады. Ең бастысы, ғаламдасу барысында халықаралық қатынас­тар барынша ушыға түсіп, жер-жерлерде соғыс ошақтары лапылдай бастады. Жаһанданудың бет алысының қауіпті бола бастағаны соншалық – әлем қазір үшінші дүниежүзілік соғыстың сәл-ақ алдында тұр.
Әлемді қаулаған өрттей жапырып келе жатқан жаһандануға ұлттың, ұлттық тілдің, ұлттық құн­ды­лықтардың, діннің, жан-жақты дамыған адамның, қоғамның ке­ре­гі жоқ. Оған керегі – тілін, ді­­лін, дінін білмейтін, рухынан айрыл­ған, ұлттық тамыры жоқ мәңгүрт, тобыр. Қазіргі қазақ қауымының да қас жауы осы мәңгүрттер, яғни­ іштен шыққан ана тілінен мақұ­рым шұбар жыландар болып­ отыр. Шыңғыстың ұлы­лы­ғы осы бір алапаттың әлемге қауіп төн­діретінін өткен ғасырдың өзінде-ақ көрегендікпен көре біріп, адамзат баласын ескертуінде жатыр.
Шыңғыс Айтматовтың күллі шы­ғар­ма­сының идеялық өзегі, ай­тар өсиеті – «Мәңгүрт болмаң­дар!»­ болғандығына көзіңіз же­те­ді. «Боранды бекет» романында:
«Едіге бір бүйірден ақ құс көргендей болды. Бұл баяғыда өзінің мәңгүрт ұлының садағының оғы тиіп, түйеден құлап бара жатқанда, Найман-Ананың ақ жаулығынан пайда болған ақ құс еді... Әлгі құс Едігемен қатарласа ұшып бара жатып, ақыр заманның арқыраған, күркіреген күшті даусының арасынан айқайлап:
– Кімнің баласысың? Атың кім сенің? Өзіңнің атыңды есіңе түсір! Сенің әкең – Дөненбай, Дөненбай, Дөненбай, Дөненбай, Дөненбай... – деп, шырылдап бара жатты» деген символикалық мағынасы терең сөзбен салынған көркем көрініспен аяқталуының өзі ойлы оқырманды өмірдің мәні жайлы терең ойларға жетелейтіні анық.
 



Бөлісу: