Табиғат мұражайына саяхат. 2-бөлім

Олай болса, табиғат мұражайына саяхатымызды жалғастыралық.

Мұражайға кіріп барған кезде бірінші көзге түсетін палеозой эрасында өмір сүрген тарнозаврдың қаңқа сүйегі:

Бұл экспонат Мәскеудің палеонтология мұражайынан әкелінген. Айта кетелік бұл қаңқаның түпнұсқасы емес, көшірмесі ғана. Қазіргі кезде Мәскеуде сақтаулы тұрған бұл қаңқа қазіргі Моңғололия территориясынан табылған.

Айта кетелік, Қазақстан территориясында бұндай толық қаңқа табылмаса да, мезозой, полеозой дәуірінде тіршілік еткен жануарлар сүйектерінің кейбір бөліктері Балқаш маңынан және Қызылорда облысынан табылған.

Содан соң көзге бірден түсетін экпонат жүндес мамонның бас сүйегі. Бұл сүйек муляж емес, мамонттың шын бас сүйегі екендігін айта кетелік:

Ары қарай антропоген, яғни, жер бетінде адам пайда болған кезден басталған дәуір бөліміне тоқталайық. Бұл шамамен біздің заманымызға дейінгі 2-2,5 миллион жыл уақыт бұрынғы кез.

Бұл кезде де мамонттар өзінің тіршілігін жоймаған болатын. Келесі экспонаттар қазіргі Ақмола облысының территориясынан табылған эласмотерий деп аталатын мүйізтұмсықтың бас сүйегі:

Айта кетелік, мүйізтұмсықтардың мүйіздері сүйек емес, мұртты денеден болады. Сондықтан олар осы біздің кезеңге дейін сақталмаған.

Ал мынау мүйізтұмсықтың бас сүйегі мен тістері:

Төмендегі фотосуретте астерозерий мүйізтұмсығының толық қаңқа сүйегі бейнеленген:

Бұл сүйек Орталық Қазақстандағы Арқалықтың маңындағы Кушук деген жерден табылған. Жануар неоген дәуірінің алғашқы уақыттарында өмір сүрген:

Ал мынау алып мүйізтұмсықтың қаңқа сүйегі:

Бұл жануарлардың биіктігі 5 метрге дейін, ұзындығы 8 метрге дейін болған. Айта кетелік, бұл ерте кезде өмір сүрген мүйізтұмсықтарда мүйіз болмаған. Дегенмен археологтар бұл жануарларды сүйектерінің құрылымына қарап, мүйізтұмсықтарға жатқызған.

Мынау Жезқазған маңындағы Жайлен деген жерден табылған мүйізтұмсықтың ортан жілігі:

Көріп отырғаныңыздай бұл ортан жілік бұған дейін сөз болған алып мүйізтұмсықтың ортан жілігінен 2 есе үлкен. 

Төмендегі суретте алып мүйізтұмсықтың Орталық Қазақстанда табылған бас сүйегі мен мойын омыртқалары:

Сүйектің кейбір сынған жерлері ғана гипспен толықтырылған. Төменде орналасқан ақ сүйек қазіргі кезде Африкада өмір сүретін қара мүйізтұмсықтың бас сүйегі. Сүйек салыстыру үшін қойылған. Айта кетелік, қазіргі кезде Африкада мүйізтұмсықтың екі түрі өмір сүреді. Олар - қара және ақ мүйізтұмсықтар.

Дайындаған: Еркебұлан Қайрахан

Ғылыми консультант: биология ғылымдарының кандидаты, доцент, палеонтолог Байшашев Болат Уапұлы

сурет: ©Еркебұлан Қайрахан