Сөздер сөйлейді. «Адырна»

ХV-XIX ғасырларда өмір сүрген қазақтың ақын-жырауларының өлең-толғауларында, бағзы заманнан келе жатқан мақал-мәтелдерде, сондай-ақ кейбір ежелден қалыптасқан сөз тіркестерінің құрамында бұл күнде аса көп қолданылмайтын, мағынасы күңгірт тартқан немесе мүлде түсініксіз біраз сөздер кездеседі. Сонымен қатар, қазірде жиі айтылатын актив сөз болғанымен, ертеректе беретін мағынасы басқаша болған бірқатар атаулар бар. Ендеше, ұмыт болған, мағынасы көмескіленген ескі сөздерді еске түсіру үшін сөздер сөйлейді.

Махамбет ақынның атақты жырларының бірінде: Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен деген өлең жолы бар. Мұндағы адырна сөзі ақын мұрасының жинақтарында «садақтың оқ тіреп ататын тарамысы» деп түсіндірілген. Қазақ тілінің сөздігі де адырнаның мағынасын осылай анықтайды. Сонымен қатар, мұның адырана варианты бар екені де көрсетілген. Қазақ совет энциклопедиясы адырна сөзінің мүлде басқа екінші нәрсені де білдіретіндігін береді, яғни, адырна деп жауынгершілікте, аңшылықта қолданылған сыбызғы сияқты көне үрмелі музыкалық аспапты да атаған дейді. Соған қарағанда, Махамбеттің жоғарғы өлеңіндегі адырна сөзі садақтың кермесінен гөрі, дыбыс шығаратын аспапқа жуық келмес пе екен деген ой туады. Махамбет өлеңінен өзге қазақ тіркестерінде адырна сөзі, меңіреу, аңырау сөздерімен тіркесіп келмейді. Мысалы, Шалкиізде:
Адырнасын атқа алған,
Атқан оғын тайға алған,
Қазтуғанда:
Қара ұнымы сұлтандайын жүрісті,
Адырнасы шайы жібек оққа кірісті, - деп келетін өлең жолдарындағы адырна сөзі, сөз жоқ, «садақтың тарамасы, кермесі» деген мағынада жұмсалып тұр. Бірақ, садақты мықтап тартып, оқты алысқа жіберудің поэтикалық образын садақ тарамысының қатты серпігенінен шыққан зуылы, дыбысы арқылы беру әбден сыйымды. Сондықтан, адырна «мөңіреуі де, аңырауы да» мүмкін.
Адырна сөзінің төркінін зерттеушілер оны "бөлу, ажырату" дегенді білдіретін айыр-/адыр-/ деген етістіктен шығарады. Түркі тілдерінде й-д (айақ-адақ) дыбыстары алмасатыны мәлім. 

Сөйтіп, «садақтың тарамысы» мағынасында болсын, музыкалық аспап атауы ретінде болсын, адырна сөзі – қазақтың көне жырлары мен бұрынырақ өткен ақын-жырауларының тілінде қолданылған, қазірде ұмыт бола бастаған сөз. Бұрынғы кезеңнің өзінде бұл атау поэтикалық сөз болып, образ жасауға жұмсалғаны байқалады.

Р. Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» атты еңбегінен алынған.

Сурет: assalam.ru