Қазақ сөзінің төркіні кейде көмескі тартып, жас жеткіншек, жаңа оқушыға нақты айтарын бұлаңқұйрыққа салып ұстатпайтыны бар. Осындай бір топ сөздің мағынасын жіктедік.
Ақ жұмыртқа, сары уыз – а) ана бауырындағы әлпешті нәресте.
Мысалы:
«Ақ жұмыртқа, сары,
Әлпештеп қолда өсірген,
Туған ұлдан не пайда?» (Махамбет)
ә) кінәсіз. Мысалы: «Егер тіршілік кешкен дүние опасыз болса, сен қалайша ақ жұмыртқа, сару уыз боласың». (Әбдіжәміл Нұрпейісов, «Қан мен тер»)
Ақсемсер – сапы мен қанжардан ірі екі жүзді қару.
Мысалы:
«Өлген жоқ Амангелді әлі тірі,
Әнеки, іліулі тұр ақсемсері» (Жамбыл)
Алтын асықтай – әп-әдемі, сүйкімді, икемді ғана. Мысалы: «Жолдасы ерте қайтыс болған Бағила апай бес баласын жалғыз тәрбиелеп, бәріне білім берді. Қазір бәрі де өнегелі азаматтар. - Бағиланың балалары шетінен алтын асықтай ғой, тіл-аузымыз – тасқа! - деп ауылдастары сүйсіне сөз етеді». (Фариза Оңғарсынова)
Жағы талды – сөйлей-сөйлей, айта-айта қажыды, шаршады. Мысалы: «Күйдің жағы талды жырлап,
«Сарыжайлауды...» заманын да.
Іркілді күй, қалды құрғап
Домбыраның тамағында» (Жұмекен Нәжімеденов)
Жонынан жарылған – а) семіз. Мысалы: «Соқыр қария бұрынғы тоқал үйін темірмен шатырлатып жатыр. Аз күнде «Көктөбел» үйлі болады. Үнемі жаяу жүруші еді, қазір жонынан жарылған жирен аты бар» (М. Әуезов)
ә) өте бай, ауқатты. Мысалы:
Байлығы теуіп сыртынан,
Жондарынан жарылған,
Отан үшін қажеттің,
Бар керегі табылған» (Н. Б)
Жұртта қалған жұрын – түкке тұрмайтын, кәкір-шүкір нәрсе. Мысалы:
«Жәуміт жаяу шұбырды,
Жұртта қалған жұрын мен
Он бес жылғы тері жеп» (Балуанияз)
Түз ғайып – ерендер, қыр Қыдыры. Мысалы: «Әлде «толғаймын да сарнаймын, сарнаймын да зарлаймын» деп көзіңе түкірік жағып, түз ғайып еренді тамыр қып тізгіндегендей, ұзын арқан, кең тұсаумен құтылып кетем дедің бе?» (Софы Сматаев. «Елім ай»)
Тіс қаққан – а) тәжірибесі мол, ысылған. Мысалы: «Ақ бас білімді, тіс қаққан адам болғанымен, қазақ арасына жаңадан келген адам» (М. Әуезов) ә) Әккі, қу. Мысалы: «Ояз Казанцев – қазақуар, тіс қаққан, ескі ояз. Жұмажан – Мөржанның бауыры, жасы 17-де, болыс ауылының биешісі» (Мұхтар Әуезов)
Жұғын болмады - дым да болмады, түкке жетпедi. Мысалы: «Бай ғой, ойбай, екі жүзден жиырма ешкі түк емес, жұмырға жұғын да, тақияға талқан да болмайды» (Сәуірбек Бақбергенов)
Өбек қақты - жаны қалмады, қалбалақтады. Мысалы: «Грек әйел өбек қақты: — Ала ғой, Стасик, ала ғой! Бүкіл базар бұған сенетін, бүкіл Қаракент бұған сенетін» (Әкім Тарази. «Қиянат» романы)
Өгiз терiсi талыс - мықты берiк, көнбiс.
Мысалы:
«Мен - арғын деген арыспын,
Азуы кере қарыспын,
Сен - бұзау терісі шөншіксің,
Мен - өгіз терісі талыспын» (Бұқар жырау)
Түбiттей тұтасқан - әбден ұйысқан, қалың боп өскен.
Қабақ - көз аңғалағының үстiңгi жағындағы шығыңқы сүйек. Қабағы түксиген, қабағын кердi. Ауыспалы мағынасы: Адамның көңiл күйi, мiнез-құлқы. Шал жылы қабақ көрсеттi. Қабағы ашылды (жазылды) – көңiлi көтерiлдi, жаны жадырады. Қабағы жылыды - жылы шырай көрсеттi, мейiрiмi түстi. Қабағы жiбiмедi - жылы шырай бермедi, көңiлденбедi. Қабағы келiспедi – көңiл-күйi болмады, жабырқады. Қабағы кiржиді – ұнатпады, жақтырмады. Қабағы кiрбiң тартты (қабағын кiрбiң шалды) – көңiлiне қаяу түстi, бiр нәрсеге ренжiдi. Қабағы қатыңқы (жабыңқы, салыңқы, түнерiңкi, түсiнкi) – көңiлi жабырқаңқы, ренжулi. Қабағым тартты - қуанышқа не ренiшке жору ретiнде айтылады (ырым). Қабағына (қас-қабағына) қарады - көңiлiн аулады, ренжiтпедi. Қабағынан қар жауды - қаһарына мiндi, сұстанды. Қабағын аңдыды (бақты) – көңiл-күйiне қарай әрекет еттi. Қабағын (қабақ) ашпады – көңiлденбедi, түнердi, түксидi. Қабағында кiрбiң бар - бiр нәрсеге ренжулi, көңiлсiз. Қабағын қарс жапты - қатты ашуланды, түнердi, түксидi. Қабағын (қабақ) түйдi - ашуланды, ренжiдi, жақтырамады. Қабағының астымен қарады - ұрлана көз тастады. Қабағы түстi (салбырады) - ренжiдi, түнердi. Қабағы тырысты – ұнатпады, жақтырмады. Қабақ бермедi - жылы шырай көрсетпедi. Қабақ бiлдiрдi – сыңай танытты, аңғартты. Қабақ қақты - ымдады, белгi бердi. Қабақ (қабағын) түйдi – қой деген белгi бердi, қорқытты. Қабақ (қабағын) шытты (шытысты) - бiр нәрсеге ренжiдi, кейiдi.
Нiлдей бұзылды – аяқ астынан айнып қалды, тез өзгердi. Мысалы: «...көңiлi нiлдей бұзылды, жаңа әлдегi жадыраңқы қабағына кiрбiң жүгiрдi» (Серiк Байхонов)
Мазмұндас жазба:
Сөз төркіні #1
Дайындаған: Мейіржан Әуелханұлы
Сурет: өңделген