Ғалым Ісләм Жарылғапов – балмұздақ, мерейтой, үлгерім, кемеңгер, өркениет сияқты қазақ тілінің қолданысына енген сөздердің авторы. Аудармашы қазақ тіліне 500-ден аса сөз қосқан. Massaget.kz порталы жазушы Өтеш Қырғызбаевтың "Сөз зергері Ісләм Жарылғапов" кітабындағы ғалымның сөзжасам үлгілерін назарыңызға ұсынады.
Мәдениет, әдебиет, баспа ісі және журналистика
афоризм – нақылият
аннотация – таныстырма
антирубрика – қыңыршын
воспоминание – естелік, есжазба
высказывание – ұлағат
вырезка – қиынды
выдержка – үзім
гонорар – қаламақы
графоман – жазғақ
деталь – тетік
диктор – жарияшы
договор – шарттаспа
доктрина – қағидат
духовой оркестр – деморкестр
живопись – сырсурет
заголовок – айшықтама
издатель – баспагер
изречение – нұрлығат
изобретение – өнерлеме
исследование – зерттеме
источник – деректеуіш
информационное сообщение – мәлімдеме хабар
индукция – өрілгі
интервью – тілдеспе
ирония – әжуа
критика – сыният
критика – парақтама
критик – парақтамашы
комедия – күлдірме
комментатор – аяншы
концерт – сауық
летописец – жылнамашы
лектор – дәріскер
лингвист – тілбілгір (тілгер)
линия – сілем, жолақ
мемуар – жадира
мемуарист – жадирашы
мудрословие – данасөз
название – атамал
надпись – бетжазба
наставление – таным
некролог – қазанама
новелла – шертпе
образ – тұлға
оправа – ілдірік
оркестр – ойнауыт
отражение – сәулеңке
памфлет – шақпал
пегас – пырақ
подписка – жазылым
перевод – туындама
переворот – төңкеріс
принцип – басқағида, түптұрғы
предисловие – беташар
пристав – бегеуіл
пролог – бетжабар
процесс – ағым, барыс
повесть – хикаяла
подписка – жазылым
подшивка – тігінді
подписчик – жазылушы
поэзия – жырзия
постановщик – қойымпаз
писун – жазбашы
писака – жазақ
практика – істемел
публицистика – жаранғат
псевдоним – лақапат
режиссер – үйреткер
рецензия – баға
романтик – өртжүрек
сарказм – кекетпе, кескілеме
сатира – мысқыл
стихотворение – тебіренбелеуіш
стиль – үнүлгі
слушатель – тыңдарман
сноска – балағнама
творение – туынды
творец – өнерпаз
творчество – өнерлік
теория – милыамал
уточнение – дәлелдеуіш
фраза – сөзгін
цитат – нақылият (афоризм)
цитата – жүгінгі
читальня – оқу үйі, оқу залы, оқухана
читатель – оқырман
шарж – әзіл
эстетика – әдемиет
эпиграф – айдарша
юбилей – мерейтой
юбиляр – мерекей
юмор – сықақ
Ғылым-білім
археология – баяғия
архитектура – күмбезие
арифметика – сыйпырия
аристократия – білгірбилігі
астрономия – аспания
альпинист – асқаршы
альпинизм – асқаршылдық, асқарпаздық
атом – зәре
балкон – кебежай
виртуоз – кемеңгер
галактика – күншырақ, шырағият
география – жержазия, жағырапия
геология – кенше
гений – кемеңгер
геолог – кенгер
горизонт – көкжиек
геометрия – танабия
гигиения – тазалия
горшок – түбекей
государство – мемлекет
держава – дәулекет
демократия – бұқара билігі, бұқарашылық
диктант – жаджазу
дизайнер – өрнекші
диктовка – жатжазба
дух – рухия
догадливость – көрегендік
естествознание – табиғат, жаратия, табиғатбілгілік
живопись – сыршырай
зависимость – тәуелділік
законодательство – заңият
зодчество – сәулет
историография – табиғатия
источниковедение – дерегие
искусство – өнериет
кавалер – еренгер
клетка – үйкі, үйкін
кодекс – заңиғат
космос – ғарыш
космология – әлемие
космонавт – ғарышкер
компас – құбылнама
континент – жержаһан
культура – мәдениет
кухня – қазанжай
литературоведение – әдебиетие
материк – анажер
материя – затия
математика – есебие, есебиет
медаль – белгішен
микрорайон – бүйреккент
мостовая – жолкөше
наркоман – уаншыл, уанқор, мәңгірік
орбита – шарай
ономастика – намия (намия)
показатель – көрсеткіш
педагогика – тәлімие
правоведение – заңтаным
прикладные знания – кәдегелі білім, білимият
природоведение – табиғатия, табиғатзерткілік
премия – сыйлық
программа – мұратнама
психология – жания
понятность – алғырлық, ұғынғыш
пьянство – маскүнемдік
ракета – зымыран
разум – зерде
речетворец – тілзергер
революция – төңкеріс
робот – құлтемір
ростовщик – өсімқор
рудник – кеніш
самолет – ұшағын
стереометрия – көлемше, танабия
сознание – сана
соотношение – өзара қатынас
спутник – зымыран
способность – зейінділік, қабілеттілік
тригонометрия – бұрышия, көлемше
трудоведение – еңбекие
траектория – жанкөше
толковость – естілік
успеваемость – үлгерім
форум – ойалқа
целина – тыңжер
целинник – тыңжерші
цивилизация – өркениет
энциклопедия – данакітап, шаркітап
эстетика – әдемиет
юбиляр – мерейгер
юрисдикция – заңия
языковедение – тілзерттілік, тілзертие
языковед – тілзерткер, тілгер
ядро – түйіршін
Денсаулық сақтау саласы
врач – емші
фармацевт – дәрігер
рак – бейдауа
аптека – дәріхана
аптекарь – дәріші
давление – қан шіреуі
дезинфекция – бұқырлау
здравница – сауықжай
карцер – көрлақат
массаж – ысқын
массажист – ысқыншы
ознобление – домбығу
отморожение – үсу
проказа – алапес
санитария – саулығат
медсестра – хайрия
смотр – сарап
укол – шанышпай
урина – зәр
чума – бықпырт
эскулап – тәуіп, емсек
Жеміс-жидек, көкөніс атаулары
баклажан – бөтеге
дача – саябақ
лимонка – жұмыршақ
овощь – қаула
огород – қаулан
цитрус – зәмдәм
Дін, иман
библейская – інжіл, тәжір
парадиз – ұжмақ
рай – пейіш
храм – ғибадатхана
эдем – жаннат
эреб – қараңғы көр, дозақ
эльфы – қырық шілтен
Мінез-құлыққа қатысты атаулар
безвольный – жасық
взаимоуступка – көніспе
вежливый – әдеп
малодушный – ез
козодой – байқұс (птица)
компромисс – ымыра
кочеряжиться – бәлдену, бәлсіну, бұлдану
стыдливость – иба
уступка – көніс
энтузиаст – құлшынгер
Іс-қағаз, құжатқа қатысты атаулар
акварель – шырынбояу
орбитр – сарапшы
блокнот – дәптершін
декларация – үнғат
дневник – күнделік, күнжазбал
договор – бәтуа
документ – сендіргі
заседание – отырыс
заявление – мәлімдеме
заключение – байлам
записка – тілхат
источник – деректеуіш, деректемел
календарь – жылайна, жылжарғы
коммюнике – мазмұндама
командировка – рәсімжол
летопись – жылжазбал, жылнама
летучка – ілезгін
листовка – үнхат
предположение – ұйғарым
получатель – алушы
поощрение – көтермелеу, көтеру
правка – түзетін
приговор – үкім
приказ – бұйрық
пункт – тармақ
постановление – қаулы
расписка – қолхат
разговорник – сөйлеуіш
распоряжение – әмір
резолюция – қарар
решение – шешім
сбор – жиылым
справка – анықтама
справочник – анықтауыш, анықтамал
словарь – сөзтіл, сөзбілмел, сөзбіл
словник – сөзен, сөзтізбел
соглашение – келісім
совет – кеңес
сессия – елалқа
съезд – шоңалқа
слет – ұшпыл
собрание – жиналыс
совещание – мәслихат
статья – бап
таблица – кесте
Кәсіп түрлері, мамандық иелері
аэронавт – әуегер
борец – күрескер
бухгалтерия – қисабия
ветеран – тарлан
воздушный корабль – әуе кемесі
выпускник – бітіргін
деятель – қайраткер
заочник – сырткер
изобретение – шеберлеме
кондуктор – жолғабыл
конструктор – ісмерлеуші
космос – ғарыш
космонавт – ғарышкер
коллектив – ұжым, қауым
летописец – жылнамашы
летчик – ұшаман
личность – қасиеткер, тұлға
магия – арбауыштық
мародер – қорқау
награда – сыймерей
организация – ұйым
оратор – шешен
отличник – саңлақ
обыватель – ұсақ адам, пенде
офицер – әскербасы
пациент – емделгер
президиум – төралқа
председатель – төраға
правление – басқарма, басалқа
планер – ұшауын
рыцарь – ерсері, саңлақ, тарлан
смена – кезектеспе
таможня – жүкөткерлік
труженик – еңбеккер
товарищ – жолдас
управление – басқарма
шахта – қауза
шахтер – қаузар
Күнделікті тұрмыста қолданылатын сөздер
орбитр – сарапшы
борозда – атжал
ветеран – ардагер
венок – гүлгүл
вилла – жанатжай
венец – тәжігүл
благовестие – сүйінші
вокзал – жолхана
гон – жаңғырық
гнет – қысымшылық
гостиница – мейманхана
гроб – тақтажай
детсад – бөбекхана, бөбекжай
детясли – сәбихана
девиз – ұран
дом отдыза – дамылжай
доверенность – сенімхат
диалект – жергілтшіл
доброе утро – таң талайлы
добрый день – күн шырайлы
дровни – жалпақ шана
жилище – баспана
задор – өжет
заслуга – еңбегі сіңген
зарядка – бойжазба
зритель – көрермен
земляк – жерлес
землянин – жергін
записка – тілхат
интернат – шәкіртхана
инстинкт – мауық, жеңсік
извозчик – кірекеш
кнопка – түйешек
кретчетка – тарғақ
кресло – тарғақ
кресло – орынтақ
курорт – дауажай
кувшин – көзе
кустарный – қолөнер
кожаный пояс – кісе
лагерь – қолқос
веер – көген
леса – сатшақ
личность – қасиеткер, тұлға
лента – шашбау
матрона – бәйбіше
мастерская – шеберхана
масштаб – ая, өре
мастер – ісбегі
мебель – жиһаз
мещанство – көртышқандық
местюк – терлік
морг – өлікжай
мутовка – піскек, қаламша
надел – сыбаға
несун – жымқырғыш
низость – пасықтық
обоз – кіре
ожерелье – алқа
объект – көздемел
обои – түсқағаз
открытие – ашқылық
отражение – сәулеңке
пахва – құйысқан
паперть – өмілдірік
парад – шерует, сәният
переписка – хаттама
полка – сөре
приобретение – олжа
подвал – еденұра
похмелье – зеңу
пляж – жағажай
погреб – ұрасарай
посетитель – келуші
протекционизм – сыбайластық
предпосылка – қажет жағдай
приемная – қабылхана
ростовщик – ақшажалдар
резец – кесуіш, отауыш
ритуал – рәсім
стимулирование – ынталандыру
скамья – тұғырық
скрытое – бұғынды
склад – қойма
семья – жанұя
сыромят – қайыс
страсть – зауық, қызбай
спонсор – демеуші
телевизор – теледидар
туалет – дәретхана
крестьянин – шаруа, шаруагер
хозяйственник – шаруашы
цех – бөлтек
чемодан – жағлан
черносотенец – қарабет, қаражүзді
шаблон – қалып
Әскери атаулар
доброволец – тіленгер
кавалер – еренгер
кавалер медали – белгішен еренгері
медаль – белгішен
орден – мерейшен
рыцарь – ерсері, саңлақ, тарлан
Спорт атаулары
акробатика – шырқатпай
болельщик – жанкүйер
гимнастика – шынықпал
гимнаст – шынықгер
зарядка – ширатпал, ширамал
зарядник – ширангер
каток – мұзат
коньки – тағанат
конькобежец – тағанатшы, сырғанақшы
крекет – құрыштақ
спорт – шынықтамал
спортсмен – құрышкер
физкультура – сымбатпал
физкультурник – сымбаткер
физвоспитание – тәнтәлімі
физвоспитатель – тәнбегі
Тағам, жеміс-жидек, сусын атаулары
антрекот – қабырғашын, сүбет, сүбекет
баранина – қойшын
бефстроганов – жоңқал, жоңқалтай
битки – күлшет
бифштекс – қуырғат
буфет – асадал, нәржай
биточки – қойшын
верблюжатина – түйешін
винегрет – дәмила
вино – балшарап
водка – усу
выпивка – ішкілік
гарнир – дәмдемел
грудинка – төсет
говядина – сиыршын
гусятина – қазыншын
гуляш – қабырғаш, турамыш
дичь – құсыншын
завтрак – таңтағам
закуска – дәмжем
закусочная – аужалма
запеканка – ұйысқат
заливное – ұйымал
кабанятина – қабаншын
кабак – ішімхана
капуста – қырыққабат
котлета – кісетай
колбаса – шұжыған
колбасные изделия – шұжығият
коньяк – наршарап
курятина – тауықшын
лангет – тілшей, тілшекей
меню – тағамат
молочный шоколад – сірне
мороженое – балмұздақ
ночной ужин – түнтағам
натуральная отбивная котлета – шыламасыз жанышпал кісетай
обед – түстағам
отбивная котлета – жанышпал кісетай
омлет – уызқұймақ
помидор – қызанақ
перепелятина – бүлдірешін
поросятина – торайшын
приправа – дәмдем
приятность – дәмзәм
рагу – бұқтырық
ромштекс – тілімет
ростбиф – қуырмет
рубленная котлета – илемел кісетей
салат – дәміздік
сарделька – шұжыген
солянка – еткөже, қышқылтай
сосиска – шұжықай
сухари – қаудырнан
столовая – асхана
телятина – бұзаушы
творог – ежгей
ужин – кештағам
утятина – үйрекшін
холодец – ұйық
фрукты – миуа, жеміс
химозин – мәйек
шашлык – шыжғырық
шампан – аққайнар
шницель – кісешет
шницель отбивной – жанышпал кісешет
эскалоп – сұрпет
яичница – уыздық
Тау-тас, жер аттары және өсімдік атаулары
артезиан – атқын
бассеин – айдын
белена – меңдуана
бузина – ырғай
бук – шәмшәт
борщевик – балдырған
венец – тәжгүл
водопад – құстасқын, ортасқын
гармала – адыраспан
гелиантус – күнгүл
горчак – укекіре
горичник – сары кекіре
горец птичий – сары кекіре
гребенщик – жыңғыл
гладиолус – жылангүл
горизонт – көкжиек
дернига – сасық қурай
дорема (дерн) – шым
дурман – сасық меңдуана
ермен – қара жусан
евустия – қияқ
колдан – селеу
ковыль – көде
козлец – таусағыз
костер – арпабас
клюква – мүкжидек
кокушник – көкекшөп
крапива – қалақай, усойқы
коклюш – көксау
кипрей – шайқурай
кипарис – сауырсын
ледник – мұзар
лотос – ақшагүл
любка – жұпаршөп
липа – жөке
лилия – биязгүл
лиственница – тасқарағай
мать-мачеха – өгейшөп
могар – күрең қонақ
меридиан – шырмауыл
медный купорос – тотияйын
мята – жалбыз
мышьяк – күшала
овсяница – бетеге
овеюг – қарамық
осока – құрақ, раң
пальма – жәмшит
параллель – құрсауыл
полынь эстрагон – шыралжын
полынь цитварная – дәрмене
пикномин васильковый – кекіре
перистовая триострница – селеу
перекати-поле – қаңбақ
пырей – бидайық, мысыққұйрық
плато – жон, үстірт
пихта – майқарағай
плевел – үйбидайық
селин – селеу
сирень – бөртегүл
стародубка – жанаргүл
сорго обыкновенное – қонақ
сорго-дурра – қызғылт қонақ
солончак – тақыр
суша – қара жер, құрғауыт
тополь водопадный – ақтораңғы терек
тополь сизолистый – тораңғыл
ферула – сасыр
фонтан – шапшын
чертополох – түйеқарын
чумиза – боз қонақ
эдельвейс – еңлікгүл
экватор – белдеуіл
ясень – шаған
Асыл тас, інжу-маржан
александрит – құбылтас
белый кварц – ақ тас
бисер – маржан
бриллиант – гауһар тас
жемчуг – інжу
изумруд – меруерт
камни поделочные – қыстас, істас
камни точильные – қайрақ тас, білеутас
красный кварц – қызыл тас
малахит – көктас
мрамор – мәрмәр
ожерелье – алқа
опал благородный – ақық тас
перл – інжіл
перламутр – танатас
рубин – лағыл
самоцвет – жарқылдауық тас
сланец пятнистый – теңбіл тас
фарфор – кірлен
хрусталь – сутас
якут – жақұт
яхунт – жақұт тас
Аң, құс, жануарлар атаулары
акула – шабаған
альбатрос – наршағала
альбинос – ақ қарға
буйвол – енеке
вертушка – зырылдауық
выжлец – арлан тазы
горная куропатка – ұлар
жеребец-осел – әңгі есек
зебу – зеңгі
крупный скот – ірі қара
крупный рогатый скот – мүйізді ірі қара
коростель – тартар, шәукілдек
кобчик – күйкентай
коршун – кезқұйрық
крыкунь – барқылдауық құс
крайт – қара жылан
мамонт – мамыт
мангуст – ілбісін
нетель – қысыр, бойдақ
ослица – мәшін
подгрудок – әуке
подпаховая подгруппа – айыл, шап айыл
перепел – бөдене, бытбылдақ
пустельга – бөктергі
стрепет – безгелдек
солонгой – сарышұнақ
сыч – байғыз
телюга – шілік
чеглок – жағалтайқұс
чибис – қызғыш
эпиорнис – самырық
ягнятник – күшіген
як – қодыс