Толағай әдеби ертегісінің мазмұны мен идеясы

"Әбділда Тәжібаев – қазақ поэзиясына әсерлі, сапалы көркем бір ағым кіргізген ақын", - дейді Мұхтар Әуезов. Сонымен бірге, Әбділда Тәжібаев қазақ әдебиетінде эпикалық өлеңдерімен ерекшеленетін ақын. Бүгін туған күніне орай Массагет порталы қаламгердің Толағай әдеби ертегісіне тоқталып өтеді.

Өмірбаяны

1909 жылы 4 ақпанда Қызылорда қаласында дүниеге келген. 1998 жылы 23қыркүйекте 89 жасында дүниеден өткен. Ә. Тәжібаев – ақын, драматург, әдебиет зерттеуші, Қазақстанның халық жазушысы, филология ғылымдарының докторы,, профессор. Республикалық "Жас алаш", "Қазақ әдебиеті" газеттерінде қызмет атқар ған. "Толағай" әдеби ертегісін 1978 жылы жазған.

Толағай әдеби ертегісінің мазмұны мен идеясы

Ертегілердің бір саласы - әдеби ертегілер. Әдеби ертегінің жазған авторы белгілі болғандықтан, оны әдеби ертегі деп атайды. Әдеби ертегілер көбінесе ел арасында ауызша айтылып келген аңыз әңгімелердің негізінде туады. Әдеби ертегілер еңбек адамын қадірлеуді, туған елін сүюді, биік адамгершілікті, шыншыл, әділетті болуды уағыздайды.

Мысалы,  Әбділдә Тәжібаевтың "Толағайы" әдеби ертегісіне жатады. Толағай атты батыр бала туралы және оның атымен аталып кеткен Толағай тауы туралы халық аңызы арқау болған.

"Толағай" – ертегісінің мазмұны

«Толаға» халық ертегісі. Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы тау атауына байланысты аңызда бұрынғы өткен заманда, үлкен өзен бойында Саржан Томанышұлы деген аңшы өмір сүргендігі, жылдар жылжып, күндер өткенде оның әйелі Айсұлу өмірге ұл әкелгендігі, қуанған әкешеше дүбірлетіп той өткізіп, балаға Толағай деген ат қойғандығы айтылады. Ертегі желісіндегідей сюжеттер бой көрсетіп, Толағай ай санап емес, күн санап өседі. Төрт жасында нағыз батырға айналып, жетіге келгенде белдесуге шақ адам табылмайды. Әкесімен бірге аңға шығып, атақты аңшыға айналады.

Бірде олардың мекеніне жұт келеді. Жауын жаумай, қуаңшылық болады. Шөлден мал қырылып, адам өледі. Күннің ыстығынан киіз үй- ді паналап, анасымен әңгімелесіп, Толағай одан жаңбырлы жерді сұрайды. Анасы қиыр шетте өткен жастығын еске алып, ешқашан құрғақшылықты білмейтін, шөбі шүйгін мекеннің бар екенін айтады, таулары аспан тіреген жер жаннаты Тарбағатай жайлы ұзақ әңгімелейді. Ол көп жүріп шыңдарын қар басқан асқар тауларды тауып алады, оған биік тоғайлы, құстары сайрап, төбесін бұлт жапқан бір ғана тау ұнайды. Ол осы тауды құшағына алып, қатты ырғайды да арқасына салып, кері еліне қарай қайтады. Ол шаршамай ұзақ жүреді. Халық жылжып келе жатқан үлкен тауды көреді. Оны көтеріп келе жатқан Толағай екенін біледі. Найзағай ойнап, күн күркіреп, жауын селде- теді. Халық "Толағай" деп ұрандап, қуанышпен қарсы алады. Қуарған шөп көтеріліп, жан-жануар мөңіреп- азынап шулайды.

Шаршаған батыр тау астынан шыға алмай "Апа!" деген жалғыз ауыз сөзге ғана шамасы келеді де, мәңгіге тау астында қалады. Бақытты ана айғайлы жылауға басады, халық қайғы жамылып, тау да бұған шыдай алмай көзінен жас бұлақ болып ағады. Содан бері бұл тау "Толағай" деп аталады. Аңызды Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті қазақ әдебиеті кафедрасының фольклорлық экспедициясы Тарбағатай өңірінен жазып алған. Қолжазба нұсқасы осы кафедраның арнайы қоры мен Әдебиет және өнер институтының қолжазба және мәтінтану бөлімінде сақтаулы.

Дәл осы аңызды Әбділда Тәжібаев өлең ретінде хатқа түсірген. Тек бір айырмашылығы ақынның өлеңінде Толағайдың аң аулап жүріп, әкесін мертіктіре жаздаған жолбарыспен айқасқаны суреттеледі. Толағай оны мысық құрлы көрмей Саржанның үстінде тұрған жолбарыстың құйрынан ұстап көлге лақтырып жібереді.

Ертегінің идеясы

Отан үшін, ел үшін Толағайдай ерлер туса екен деген тілек, ниеттен осындай аңыз туған туған. Ертегінің идеясы да осыны меңзейді. Автор шығарма ішінде:

Жетеріне жеткен кезде,
Күн еңкейіп шөккен кезде,
Сүрінді алып әлденеден,
Кетті құлап, тұра алмады,
Қайта қару қыла алмады.
«Апа», - деді жалғыз ғана,
Тау да басып шөге берді,
Апасы жас төге берді,
Отаны үшін өлді бала" - деп келетін жолдары бар.

Толағай қуаңшылықтан өз туған елін құтқарамын деп қаза тапты. Бірақ ол діттеген мақсатына жетті.

"Толағайдың" төңірегінде,
Толқынданған желмен бірге,
Көк теңіздей көк шалғыны.
Алыпты жұрт ардақтайды,
Алып атын бір атайды
Жылда, жаңбыр жауған күні" - деп бітіреді ертегісін ақын. Осы жолдары арқылы ол ел үшін туған ерді әрқашан халқы ардақтап, еске алады дегенді айтады. Демек, әрбір азамат елін, туған жерін сүйіп, соның игілігі үшін қызмет етуі тиіс. Бұл ертегінің идеясы аты аңызға айналған қолбасшы Бауыржан Момышұлының: "Отан үшін отқа түс, күймейсің" деген сөзімен үндесіп жатыр.