Сәкен Жүнісов романдары

Бүгін – Қазақстан халық жазушысы, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Сәкен Жүнісовтың туған күні. Осы орайда Массагет порталы қаламгердің шығармашылығына тоқталып өтеді.

Өмірбаяны

Сәкен Жүнісов (1934–2006) - 1 ақпанда Көкшетау облысы, Қызылтау ауданы, Кішкенекөл ауылында дүниеге келген. Қазақстанның Халық жазушысы (1996). Қазақ мемлекеттік университетін бітірген (1957).

1957–1959 жж. "Пионер" (қазіргі "Ақ желкен") журналында және 1960–1964 жж. Қазақ мемлекеттік драма театрында әдебиет бөлімінің меңгерушісі, 1988 жылдан 1991 жылға дейін КСРО Әдеби қоры Қазақ бөлімшесінің директоры, Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы болған.

Балаларға арналған алғашқы кітапшасы ("Сонарда") 1959 жылы шықты. Бұдан соң жас жеткіншектер үшін "Әжем мен емші және дәрігер" (1961), "Кімнің мекені жақсы" (1962), "Сақау бәтеңке" (1983), т.б. кітаптары жарық көрді. "Өшпейтін іздер" повесін (1968), "Жапандағы жалғыз үй" романын жазды (1965; орыс тілінде – 1968). "Ақан сері" дилогиясы жарық көрді. (1кіт., 1971; 2кіт., 1977; орыс тілінде – М., 1979). "Алғашқы вагон" (1982), "Заманай мен Аманай" (1987) повестерін жазды.

Жазушының "Ажар мен ажал" (1967), "Тұтқындар" (1970), "Қызым, саған айтам" (1972), "Жаралы гүлдер" (1973), "Қос анар" (1974), "Әр үйдің еркесі" (1975), "Қысылғаннан қыз болдық" (1976), "Кроссворд немесе масханадағы маскарад" (1981), т.б. пьесалары республика театрларында қойылды.

"Өліара" пьесасына Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді (1986). 2000 жылы "Сәкен сері ел жайында, ел Сәкен сері жайында" кітабы жарық көрді.

Көптеген шығармалары шетел тілдеріне аударылған. Л.Н.Толстойдың, С.Цвейгтің бірқатар әңгімелерін, О.Т.Гончардың "Перекоп"», "Көк адыр" романдарын, т.б қазақ тіліне аударған. Қазақстан Мемлекеттік сыйлыған иегері (1986).

Жүнісов - әдебиет пен театрдың келелі мәселелерін қозғаған жүзге жуық зерттеулер мен сын мақалалардың авторы.

Песалары

"Кроссворд" (1981)

"Қос анар" (1974)

"Әр үйдің еркесі" (1975)

“Қысылғаннан қыз болдық” (1976)

"Сабалақ Абылай"

"Сәукеле" тағы басқа пьесалары республикалық және облысы театрлар сахналарында қойылған.

Романдары

"Ақан сері"

"Ақан сері" романы – өзіндік стильдік ерекшеліктерімен дараланып, тарихи-әлеуметтік романға қойылатын талап-деңгейлердің биігінен көрінген кесек шығарма. Романға өзек болған Ақан өмірі арқылы өнер адамының қалтарыс-бұлтарысқа толы тағдырын терең суреттейді.

Автор Ақан образын эпикалық жоспарда, сол өзі өмір сүрген ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы тарихи оқиғалардың аясында алып көрсетуді мақсат еткендігін көреміз. Яғни тек Ақанның өмірімен шектелмей, ол туып-өскен ортаның, өмір сүрген заманның тарихи-әлеуметтік шындықтарын қамтыған. Бұл романда отаршылдық қамытын киген қазақ қауымының тағдыры айқын көрініс тапқан.

Роман туралы түсінік жазған белгілі ғалым Рымғали Нұрғали оны былай деп суреттейді:

“Ақан сері” романында да демократтық көзқарастағы, жаны сұлулыққа ғашық, ізгі жүректі орыс әйелі Анна Ивановна – уезд начальнигі Измайловтың әйелі. Орыс жұртынан ең алғашқы боп, Ақандай ардагер ақынның өнеріне табынып, жалпы, қазақ өнеріне (әншілік өнеріне) тәнті болған да осы Анна Ивановна. Осынау орыс әйелінің мына бір сөзінен Ақанның жан дүниесіне үңіліп, оның қандай адам екенін болжауға болады. Анна Ивановнаның Ақанмен Сағынай асы кезіндегі серуен тұсында әңгімелесуі бас қаһарманның образын айқын ашып тұр.

Жүнісов те өз кейіпкерін әр оқиға сайын өсіріп, әр қырынан көрсете білуге ұмтылып, оның патша мұрагері атаман Николай Алексеевич алдында бүкіл қазақ халқы атынан халық мұңын, ел тілегін айтуы – жазушының ғана тамаша шеберлігі емес, роман қаһарманы Ақан тартысының ең шырқау биігі, ең шырқау шыңы".

"Жапандағы жалғыз үй"

"Жапандағы жалғыз үй" романы (1965) кезінде қазақ әдебиетіндегі елеулі құбылыс ретінде бағаланды. Мұнда тың игеру кезіндегі қазақ даласындағы әлеуметтік қайшылықтар алғаш рет көркем шығарма арқауына айналған. Жазушы халықты тоғайтуда тың игерудің елеулі рөл атқаруымен қатар заманның, уақыттың адамға, оның тағдырына қайшылықты әсер етіп жатқанын жан- жақты тереңдей ашып көрсетеді. Бүгінде көріп отырғанымыздай, оның игі ықпалымен қатар әкелген зияны да мол болғаны белгілі.

Алғашқы сәтте мол өнімге малданып, бір ғана егін шаруашылығымен айналысудың салдары мен халқымыз ежелден айналысып келе жатқан мал шаруашылығын тұралатқанын, ұзақ жылдар бойы үздіксіз пайдаланғандықтан жер құнарын төмендетіп, "жел эрозиясының" зардаптарын жоюдың қандай қиындықтарға ұрындырғанын білеміз. Ол кездегі жас жазушы осы қиындықтардың біразын болжай алған. Тың игеруге келгендердің арасында өктем мінезбен келген жандар да аз болмаған.

Бүкіл Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен ағылған сан ұлт өкілдерінің көбеюі айналып келгенде, жергілікті қазақ ұлтының азшылыққа айналуы, қазақ мүддесінің аяққа тапталуы, қазақ мектептерінің жаппай жабыла бастауы сияқты әлеуметтік қайшылықтар да бел ала бастаған еді. Жазушы мұның барлығын ашып айтпағанмен, көркем тілмен кестелеп, сары майдан қыл суырғандай, шебер жеткізе білген. Осындай проблемаларды өмірі осы өлкеде өсіп, жергілікті халықтың салт-санасын бойына сіңіріп, тілін де жетік игерген, Күргерей қарттың пікірі арқылы айқындай түседі. Оның өзіндік себебі де бар. Егер бұл сөздерді жергілікті ұлт өкілдеріне айтқызса "ұлтшылдық" делініп, романның мүлде басылмай қалуы да мүмкін еді. Түрлі шегіністер мен естеліктер, даланың өткен тарихы, адамдар тағдырының тоғысы арқылы оқиға желісін ширата түскен.

"Аманай мен Заманай"

"Аманай мен Заманай" – Сәкен Жүнісовтің романы. Бастапқыда, 1987 жылы "Аманай мен Заманай" деп аталатын повесть ретінде жарияланды, кейін едәуір толықтырылды.

Туындыға 1930-шы жылдардың дүрбелеңіне тап келген қазақ ауылдарының тағдыры оқиға етіп алынған. Оқиға ұжымдастыру кезінде жат жерге қоныс аударған қазақ аулының жүдеу тіршілігінен бастау алып, шегіністер арқылы суреттелген.

1997 жылы шығарма бойынша "Заманай" атты көркем фильм түсірілді.

2018 жылы роман ағылшын тіліне аударылды.

Сәкен Жүнісовтің "Заманай мен Аманай" романы алмағайып кезеңде тағдыр тәлкегімен туған жерден қол үзіп қалған адамның сезімін, рухани өмірін бейнелейді. Шығарманың басты тақырыбы – Отанға деген махаббат.

Туындыға тоталитарлық темір жүйе орнаған аумалы-төкпелі заман тұсында туған елден жыраққа кетуге мәжбүр болған Балзияның өмірі арқау болған. ХХ ғасырдың отызыншы жылдарындағы заман шындығы, ел санасын, тағдырын төңкерген оқиғалар легі Балзияның өмірі арқылы терең бейнеленеді.

Асыра сілтеу саясатынан зәрезап болған халықтың туған елден үдере көшіп, арғы бетке кетуге мәжбүр болуы – қатал заманның ащы шындығы еді. Балзияның әкесі Сәлімгерей бастаған топтың ел асуы – бас сауғалап қашу емес, қыспақпен келіспеген ішкі қарсылықтан туған батыл әрекет еді.

Бірақ, көшті шекараға жеткізбей, қайтарып әкелуі, әкесінің қаралы қазасы, сүйгенінен айырылуы – Балзияның намысын қайрап, арғы бетке өтуге батыл шешім қабылдатады.

Тумысынан бірбеткей, қайсар қыз әкесінің өліміне себепкер болған адамның жары болмасқа бекініп, арғы бетке елді өзі бастап өтеді. Хикаяттағы Балзия бейнесіне адамның туған елі мен жеріне деген ұлы сағынышы, терең махаббаты, сүйіспеншілігі жинақталған.

Баласы Заманайды туған жеріне жеткізе алмаса да, немересі Аманайды Отанына қайтаруды арман еткен қарт ананың мұраты – шығармаға өзек болған. Парызын өтеп, өзі өмірден озған Балзия бейнесі – атамекенге деген ұлы сезімді асқақтата түскен қайталанбас образ. "Заманай мен Аманай" шығармасы – Сәкен Жүнісовтің ғана емес, тұтастай қазақ әдебиетінің көркемдік табысы.