Менің жазушымның үйінде… (шалқыма)

Сол күні түс ауа кенеттен жаңбыр құйды. Ала жаздай жауын көрмеген Алматының шөлі бір қанған шығар, Құдай біледі.

Жаңбыр асты дір-дір қағып, мекенімізге жете алмай жүрген екеуміздің ойымыз жалғыз бұл ғана емес. Айдың-күннің аманында Алматының ішінде адасып жүрміз. Мені қойшы, осы өңірде туып-өскен Бағашарға не жоқ деймін адасардай. Онысына ептеп қысылатын да сияқты. Алдыма түсіп алып олай бір жүгіреді, былай бір жүгіреді. Мен телефоныма сеніп, үйдің нөмірін тауып беретін арнайы бағдарламадан іздеймін. «Әй, адасқандар, іздеп жүрген үйлерің мына жақта» дегендей, бір жаққа сілтейді. Оған да жетіп барсақ, тіпті адастырып кетті. Жөн сұрайтындай жаңбыр астында кім сенделіп жүрсін. Дедектеп жүрген екеумізден басқа тірі жан көрінбейді. Жаңбыр болса шелектеп құйып тұр. Аяқ киімнің сырты да, іші де суға малынды. «Құдай-ау, мына нəскимен қалай кіремін. Мінезі жайлы естіп ем, ұрсып берсе қайтеміз» деймін іштей. «Бірінші рет келіп тұрғанда абыроймен кетсек жарар еді».

Амал қалмаған соң Бағашарым көкеміздің өзіне телефондатты. Телефонның ар жағынан дауыс естілген соң «иə, иə» деп басын шұлғи берді бұл. Əлден соң «түсіндім» деді де, телефонын қалтасына сүңгітіп жіберіп, əлдебір көшеге бұрыла берді. Артынан ермегенде қайтемін. Ұзына бойы созылып жатқан үйдің алдына келгенде «осы жерде арка болу керек» деді. Арканы да таптық. «Балконда тұрмын деді». Көрінбейді. Тағы бір арка бар шығар деп ұзына бойы созылып жатқан үйді жағаладық. Таптық-ау. Шынында, балконда тұр екен. Үйдің нөмірін тердік. «Ал, біссіміллə…»

…Əдебиетті оқитын қауым Бағашар Тұрсынбайұлын жақсы білуі тиіс. Елдің бас əдеби газеті «Қазақ əдебиетінде» жұмыс істеді. Қазір бас газет – «Егемен Қазақстанда». Жас болса да біршама дүние жазып жүр. Ағаларының алғысына бөленіп-ақ  жүр. Классик жазушымыз Əбіш ағаның өзі бұған звондап, ризашылығын білдірген күні Бағашардан асқан бақытты адам жоқ болатын. Оның алдында Əбдіжəмил Нұрпейісовтың өзі бұған бола Жазушылар одағына іздеп келгенін, бұны таба алмай, одақтың төрағасы Нұрлан Оразалинге мақтауын асырып кеткенін естігенімде Бағашарды құшақтап ап, ұзаққа дейін жібере алмай тұрғаннан басқа ештеңе айта алмадым. Бағашарымыз туралы айтқанда осы əңгіменің өзі жетіп қалар…

Міне, сол Бағашар екеуміз қазақтың тағы бір классигі Тынымбай Нұрмағамбетұлының үйінің табалдырығынан аттап тұрмыз. Осы уақытқа дейін үш ұйықтасам түсіме кірмеген нəрсе. Түсің не, ойламаған да дүние. Аяқ астынан болды бəрі. Қаңғалақтап жүріп вокзал жаққа барып ем, Бағашар да сонда жүр екен. «Қазір Тынымбайдың үйіне барамын» деді. «Мен де барайыншы» дедім. «Жүр» деді. Содан жаңбырлатып келгеніміз осы.

Есіктен көкеміздің өзі күтіп алды.

Кірген соң «қош келдіңдер» деп бірден қонақ бөлмеге өткізді. Қонақ бөлмеге кіреберісте жеңгейдің үлкейтілген суреті тұр екен. Былтыр өмірден өткенін естіген едік. Көкеміз үйде жалғыз екен.

Қонақ бөлме дегенімнің өзі жұмыс кабинеті секілді. Ұзын үстелдің үстінде кітаптар шашылып жатыр. Төрге озуға дəрмен жоқ, кіреберісте қалт-құлт тұра қалдық. Бағашар маған қарағанда еркіндеу. Қайткенде де соны шақырып отыр ғой.

– Бағашар, сен қай ауылдансың? – деді көкеміз қонақ бөлмеге кіре бере.

– Іле ауданының Жетіген деген ауылынанмын. Аталарымыз Нарынқол жақтыкі. Өзім Алматыда оқыдым, – деді Бағашар енді шын еркінси.

– Нарынқол қазақы жер ғой. Əдебиет пен өнерге жақын өңір. Дұрыс, айналайын. Мақалаларыңды оқып тұрам. Светқали деген ақын туралы жақсы жазыпсың. Несіпбекке айттым, мақала деген осылай болу керек. Мақаладан сыншының өресі, білімі, мəдениеті көрініп тұрады ғой. Қарабайыр, біреулерді мақтауға арналған мақалалар болады. Ол жəй нəрсе. Бағытың дұрыс. Сын мақалаларыңның өзі де дұрыс. Батылдық, – деді Бағашарға қарап.

Көкеміздің өзі де түрегеп тұр. Іле əңгімесін жалғай жөнелді.

– Əдебиетке шын таланттар Құдайдың бергенімен келеді. Сосын əдебиетпен ауыратындар да болады. Олар қай уақытта да көп болады. ХІХ ғасырды орыс əдебиетінің алтын ғасыры дейміз. Онда да əдебиетпен ауырғандар көп болған. Бірақ Толстой, Чехов бастаған топ мықты болды, оларды жібермеді. Ал бізде ондай күш жоқ. Олардың алға түсіп кететіні сондықтан. Соған байланысты біздің биліктің таза əдебиетке, таза мəдениетке көзқарасы дұрыс болмай тұр ғой. Бұл салаға бөліп жатқан биліктің қаражаты аз болған жоқ. Бірақ тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кетіп отыр, – деді әлдекімге ұрсып отырғандай. Сосын қайта шүйлікті. – Əй, анау сауыншының өзі жем мен шөпті сүт беретін сиырға береді ғой. Оның қарауындағы сиырлардың бəрі бірдей сүт бермейді ғой. Қазір əйтеуір бетбұрыстар болып жатыр. Жаңару, жаңғырулардан əдебиеттің халыққа керек екенін түсінгендері байқалып жатыр. Соған қуанамыз, содан үміттенеміз. Басқа не істеуге болады?! – деді көкеміз ашына сөйлеп барып басылып.

Сонсоң үстелдің шетінде біріне бірі мінгесіп тұрған кітаптарды қолына алды.

– Бағашар, мынау кітаптар саған. Мынау жаңадан шыққан кітабым. «Періштелердің өлімі». Осыдан біраз уақыт бұрын шыққан «Ауғандық құстар» деген əңгімелер жинағым. «Ғасыр қателігі» деген кітабым – Абылай ханның қайта жерленуінің өтірік екенін дəлелдеп біраз ізденгендегі дүниелер. Ал енді жүріңдер, кухняға барып шəй ішейік, – деді сонсоң.

Артынан ілестік. Үйдің кең екендігі кіре берісте байқалған. Оң мен сол жаққа бірдей бөлмелер жайылып кетеді екен. Асхананың өзі де үлкен боп шықты. Терезесі бірден көз тартты. Алатаудың бір бүйірі терезенің көркін келтіріп тұр.

– Мына бала қай бала? – деді мені нұсқап.

– Көке, мен Оралданмын,

– дедім отырған орнымнан бір қозғалып қойып.

– Ə-ə, Оралдың қай жері?

– Жаңақала деген ауданнан.

– Е, білем, айналайын. Совет өкіметінің кезінде командировкаға көп шықтық қой. Əдебиетті насихаттау мақсатымен көп жүрдік. Сол кезде Оралдың біраз ауданында болдым. Жақсы, қазақы жерлер ғой, – деді нəумез.

Алдыға шəй келсе, сөйлеуден тынбайтын əдетпен əңгіме өрбіп жүре берді. Жазушының əр қимылын бағып отырмын. Бір орнында отырмайды. Шəй құяды. Шəйнекті қайта отқа қояды. Көкенің өзіне шəй құйғызып қойғанымызға ептеп қысылып та отырмыз. Бірақ ертеңгүні жігіттерге «Тынымбайдың қолынан шəй ішкем» деп мақтану үшін де керек. Бір отырып, бір тұрып көкеміз өзі сөйлеп жүр. Кітап шығару, баспа мəселесіне көп шүйліге берді.

– Чеховтардың өзі баспамен күн көрген ғой. Толстой журналға шыққан алғашқы əңгімесіне 40 рубль алыпты. Соның үстіне 5 сом қосып жылқы алдым дейді. Сонда журналдың қаламақысы бір жылқыға жетіп тұр ғой. Не деген сұмдық! Ал сен ат түгілі, ешкі ала алмайсың. Ол кезде сондай жағдай болған. Біз қазір ештеңе алмаймыз. Бұл дегенің – əдебиетті өлтіру. Жағдай мұндай болса əдебиетке кім келеді?! – деді бір тоқ еткізіп.

– Тамақтан алыңдар, жұмыстан шықтыңдар ғой… Содан ешнəрсеге араласқың келмейді. Қызық емес.Бұл тақырыпта біреумен əңгімелескен де қызық емес. Əдебиетке келудің бұл жағдайы басқа, əуелі адамда тағдыр болу керек, Құдай берген талант болу керек. Ол болмаса қалай?! – деді енді бірде. Байқап отырмыз, баспалардан көрген құқайы аз емес секілді.

– Өзіңді жеті-сегіз рет алдаған адамға сенесің бе? – деді күлімсіреп. – Əрине, сенбейсің. Ол шын деп айтып тұрса да сенбейсің ғой, – деді қайта қабақ шытқандай. – Осының бəрін айтсаң, біттің. «Мынау оңбайтын адам екен, бізді жамандапты» деп шыға келеді, – деді сонсоң əлгі ашуынан басылғандай болып. Ашу дейтіндей қатты өктемдік те жоқ. Бір ыси бастап бір суына кетеді.

Əлден соң жазушының шығармашылығына қарай ойыстық. «Ауған құстар» туралы айтып бастады Бағашар. Көкеміз іле жөнелді:

– Ауған елі – трегедиялы ел. Өмір бойы соғыс көрген ел. Олар өздерін соғыс үшін жаратылдық деп есептейді екен. Өздерін өздері қорғауы, сол үшін қырылуы – ауғаннан ауып келген құстардың өздерін сақтауы үшін күресуі ғой. Озбырлықпен күресу. Сол үшін жаздым. Оны Бельгер аударды. «Шал, мая жəне жел» деген повесімді де сүйсініп аударды. Өзі əлемдік дəрежеге жеткен новелла деп есептеді. Шетелде повесть деген жанр жоқ екен ғой. Не роман, не əңгіме. Олар қаламақыны көлемге емес, көркемдікке орай төлейді екен. Қандай керемет! Шығарманың көркемдігін бағалайды! Ал бізде ешкімге керегі жоқ дүниені бұрқыратып жаза береді…

…Бір сағатқа жуық отырған соң ас қайырдық. Сол уақыт ішінде жазушы біраз жайды ақтарды. Ашынатын дүниесі көп екен. Өзіне сұхбат аламыз деп келген журналистердің жазушы шығармашылығынан түк хабарсыз,дайындықсыз келетінін айтып бір күйінді. Сұхбат аламыз деп бірінен соң бірі келген екі журналист те түк оқымапты. Содан бері ешкімді жолатпайды екен.

Қолтаңбасымен Бағашарға 5 кітап, маған 2 кітап берді. Мен жазушыға бір сурет сыйладым. Былтыр Жұмекен Нəжімеденовтің 80 жылдығына орай өткен кеште Есенғали көкеміз бен Тынымбай көкеміздің əңгімелесіп тұрған кезін суретке түсіріп алып едім. Бағана осында келе жатқанда жолдан сурет шығаратын жер іздеп, екі сурет шығарып алғанбыз. Ол ойды да Бағашар айтты. Суретті беріп тұрып Бағашарға тағы бір мəрте риза болдым.

– Айналайындар, келіп тұрыңдар. Сендермен əңгімелесуге болады екен, – деді қоштасарда. Мына сөзі тіпті марқайтып жіберді…

Сол күн керемет күн болды.Тірі классикті көрдік. Қолтаңбасы-мен кітабын алдық. Қолынан шəй ішіп, палауын жедік. Əрине, əңгіме шəй ішкенде емес. Тіпті, палау жегенде де емес. Əңгіме – кімнің үйінен шəй ішкенімізде! Тіпті, əңгіме онда да емес шығар…

P.S: Осы бір сəтті жазғым келмеген. Жалғыз бұл ғана емес, көп нəрсені жазғың келмейді. Оның бəрі – өміріңдегі ең ғажайып шақтар. Жазсаң, бүлдіріп алатындайсың. Жаңа жауған аппақ қардың бетіне топырақ шашып жіберетіндей хəл. Бəлкім, жазылуға тиіс нəрселер осылай бірте-бірте басталатын шығар. Ақыры қайда апаратынын бір Құдай білер.

…Жазушының «Келіні» қатты əсер етіп еді. Жылап отырып оқыған аз кітаптың бірі. Кейін-кейін студент кезде қызға ғашық болдық. Ғашық қызға жиі барғың келеді. Сондай бір кезде оның қолына жұққан қаламның сиясын көресің. «Қолы сия-сия ма?» дейді күліп. Ол да оқыпты. Бір күліп алдық. Тіпті, оның «менің жазушымды» оқығанына іштей қатты қуандым ба, немене. Бəлкім, сондай да жағдайлар біз секілді ғашықтарды жақындата түскен шығар. Əуелі сол «Келіндегі» оқиғаны қанша армандадым. Ол арманым көп өтпей орындалса да кейін өмірлік арманыма айналды. Армандардың алдамайтынына сенемін. Оның бəріне бағанадан бері айтқан Жазушы шығармашылығы сендірді…

Мұны тəптіштеп жазғанымды оқыса, көкеміз бəлкім ренжір де. Бірақ, жаздым! Себебі мен қатардағы жазушының емес, өзімнің Жазушымның үйіне бардым. Жазушымның əңгімесін тыңдадым. Жазушымның саяқ жүретінін ескеріп, сол үшін одан көбінің хабардар емес екенін ойлап, барғаныма іштей мақтанғым да келген шығар, əйтеуір жаздым…

Асылан БІРЖАНҰЛЫ
«Ұлан» газеті