Аударманың жай-күйі, сапасы және қазіргі аудармадағы кемшіліктер жайлы білгіміз келіп филология ғылымдарының кандидаты Мұсалы Ләйлә Жұматайқызы және шетел қаламгерлерін қазақ тілінде сөйлетіп жүрген жас ақындар: Айбол Исламғали, Тілек Ырысбек және Марлен Ғилымханға сауал жолдадық. Кеше Тілек Ырысбектің жауабын "Делакруа – Мағжан, Жұмекен – Хокусай, бірақ Маралтай Модильяни емес" деген атпен жариялаған едік. Бүгін Марлен Ғилымханның жауабын ұсынамыз.
I
Аудармашы еңбегі бүкіл жер шарын біріктіретін, байланыстыратын маңызды істердің бірі болып қалды және қала береді.
(Иоганн Вольфганг Фон Гёте)
И.Лиханов жазған “Манап” драмасының аудармасы туралы Міржақып Дулатов пен Сәкен Сейфуллиннің пікірімен танысқаннан кейін кітапханаға бардым. Неге екенін білмеймін, мен іздеген жазушы әңгімесінің қазақшасына емес, орысшасына аңсарым ауды да тұрды, ауды да тұрды. Сөреде Уолт Уитменнің жалғыз ғана жинағы бар. Леон Фелипе мүлде жоқ екен. Карл Сэндбергті әрең таптық. Аудармалар тек бір қатарда бой түзеген. Кітапханашы Шәрбану Бейсенова тәржімалаған бразилиялық қаламгер Жоржи Амадудың “Құм жағалаудың капитандары” романын көрсетті және бірнеше белгісіз автордың аты-жөнін айтты. “Шіркін, қалам ұстаған сүйіктілерімнің бәрін қазақша оқи алсам ғой” деген қиял санамды шырмаған күйімде көшеге беттедім.
Дегенмен әлем әдебиетінің бірнеше кесек-кесек дүниесімен ана тілім арқылы таныстым.
Танка, хайку, хокку жазу шеберлерінің “Сакура гүлдегенде” кітабындағы өлеңдері ұнады (аударған Жанат Әскербекқызы).
Мысалы:
Бағымда қалампыр гүлдеді
Сүйіктім еккен,
“Күз келгенде
сүйсіне қарап оларға
мені есіңе ал” деп айтып кеткен...
(Отомо-но Якамати)
Шие ағашы сол қалпы,
Жұпары да
Былтырғы қалпында көз көрген.
Ал мен ше?
Мен неге өзгергем?
(Ки-но Томонори)
Күзгі тұман жылжымады...
Мұнарланған жанымның түкпірінде
Мұң жылады...
Қасіреттен мұздай болып
Ана аспан да қынжылады.
(Осикоти-но Мицунэ)
Қандай керемет!
Түсім маған сыйлады
Кездесуді сенімен!
***
Қауыштық қайта...
Саған барар жалғыз соқпақ – түс көру.
(Сайгё)
Светқали Нұржан ағамыздың “Батыс баяны” тәржімалар жинағындағы мына өлең жолдары есімде қалыпты:
Ағып түскен жұлдыздардың
Естілмейді, әттең, үні…
(Поль Элюар)
Өмір деген – бәрін шайып кететін
Сел үстінен көпіріңді тұрғызу.
(Готфрид Бенн)
Шығады сүйіс сөзіңнен,
Сөзіңнен сүйіс естілед.
(Генрих Гейне)
Таңар екен қатал тағдыр қай батпақ, қай құрдымға
Қайығымды – су түбіне батып кеткен ақырын?!
(Артюр Рембо)
Сұраған Рахметұлы ағамның “Қаламұш әлем” кітабындағы аудармаларын кеше қайта оқыдым:
Баяғының әндері өзгертпеген түсін бір,
Бар ғаламның бақытын баянды ету үшін жүр.
(Поль Элюар)
...Адамдар – қараңғы жарық,
Адырдан аққан арық сарыны.
Екеуінің де егіздігі үндес,
Паңның пасықтығындай.
(Сюлли Прюдом Француа Арман)
Мен ешкім емеспін! Сіз кімсіз?
Ештеңеміз бе?
Ендеше бәріміз жынбыз ба үнсіз?
(Эмили Дикинсон)
Уильям Шекспир “Сұлулықпен бірге өледі шындық та…” деп миымды кезеді. Қателеспесем, аударған Хамит Ерғалиев.
Иоганн Волфьганг Гетёнің “Жас Вертердің қасіреттерін”, Габриэль Гарсиа Маркестің “Жүз жылдық жалғыздығын”, Эмиль Золяның “Шабытын”, Юкиа Мисиманың “Алтын ғибадатханасын”, Ясунари Кавабатаның “Мың қанатты тырнасын”, Лев Толстойдың “Крейцер сонатасын”, Альбер Камюдің “Обасын”, Хорхе Луис Борхестің новеллаларын, Франц Кафканың “Құбылуын”, Кобо Абэнің “Құм құрсауындағы әйелін”, Данте Алигьеридің “Құдіретті комедиясын”, Джованни Баккоччоның “Декамеронын”, Антуан де Сент-Экзюперидің “Атажұртын”, Теодор Драйзердің “Аяулы Керриін”, Фёдор Достоевскийдің “Нақұрысын”, Оноре де Бальзактың “Үзілген үміттерін” және Эдгар Аллан Поны, Чеслав Милошты, Антон Чеховты, Акутагава Рюноскені, Оливер Генриді, Оскар Уайльдты, Эрнест Сетон-Томпсонды, Константин Паустовскийді, Хулио Кортасарды, Алехо Карпентьерді, Владимир Набоковты, Фридрих Ницшені, Иван Бунинді, Кэндзабуро Оэні қазақ тілінде оқыдым!
Қалихан Ысқақ, Кенжебай Ахметов, Шолпан Бәйнеш, Оразбек Сәрсенбай, Әбжан Әбілтай, Сарбас Ақтаев, Тілеухан Жұмаханов, Ақайдар Ысымұлы, Смағұл Елубаев, Кеңес Юсуп, Темірхан Медетбек, Төлеген Қажыбай, Думан Рамазан, Бекмырза Баймаханов, Аян Нысаналин, Құрманғазы Қараманұлы, Қайрат Сақ, Нәбиден Әбуталиев, Нығмет Ғабдуллин, т.б. - жоғарыда аталған шетел жазушылары шығармаларын қазақшаға аударған қаламгерлер.
Тұманбай Молдағалиевтің, Өтежан Нұрғалиевтің, Әбдіғали Бәженовтың, Бегділдә Алдамжаровтың аудармасындағы кубалық ақын Хосе Мартиді оқып, қуанып қалғаным рас!
Алайда, көңіл аспанында көп тұрақтамайтын тәржімаларды да жолықтырамын. “Аударма – түпнұсқа элементтерінің жиынтығын жай ғана механикалық жолмен қайта жасау емес, қайта, түпнұсқа элементтерінің жиынтығын жеткізудің әртүрлі мүмкіндіктерін саналы түрде таңдап, тауып алу”, - депті Ж.Жақыпов “Аударматануды аңдату” еңбегінде.
II
Перевод – это самостоятельный вид творчества. Переводчиком надо родиться. Потому что главное здесь не знание языка, а восприятие мира, всех тонкостей жизни. Нельзя перевести то, чего ты не любишь, не понимаешь, не воспринимаешь. Нельзя все это без любви донести до людей другой ментальности, другой культуры.
(Нина Павловна Скалковская)
Мен қазақшалаған туындыларда аударманың барлық түрі кездеседі. Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уәлиханов қолданған еркін аударманы таңдаймын. П.Гнедич “Еркін аудару автордан гөрі аударушыға пайдалы” дейді. Автор идеясын өзгеріссіз қағазға түсірмесем, көңілім тыншымайды. У.Шекспирдің “Юлий Цезарь” атты пьесасын аударғанда Н.Карамзин: “Мен автордың ойын ешбір жерде өзгертпедім, өйткені бұлай істеуге аударушының еркі жоқ деп білдім”, - депті. Осы пікірге қосыламын.
Тәржіманың тастай қатты емес, өлең секілді жұмсақ болғанын қалаймын. Дайын тұрған сұлбаның көшірмесін өз материалыммен жасаған кезде оның ішкі әлеміне енуге, оның ішкі әлеміндегі құбылыстарды сезінуге талпынамын. Ойлантқан, толғантқан дүниелерді ғана аударамын. Себебі, мені тебірентпеген туындыны тәржімалағым келмейді. Өзіме таныс күйді аудару, жырлау – соншалықты оңай, соншалықты қиын! Т.Әлімқұлов: “Аударма үстінде шабыттанбаған, бейнетіне рахаттанбаған, жүректің қанымен жазбаған адам ана тілде ұзақ жасайтын дүние тудыра алмайды. Сонымен бірге, поэтикалық шығарманы сөзбе-сөз, жолма-жол аудармай, тұтас алып аудару керек. Ойдың, сезімнің, образ жүйесінің жиынтығы сомдалып шығуға аудармашының қанынан қайнап шығуы керек. Аудармашыны актерге ұқсас деген сөз менің көкейіме қонбайды. Аудармашы – автор”, - деген екен.
Көбі аудармаларымның өлеңдерімнен еш айырмашылығы жоқ екенін айтады. Мен қазақша сөйлететін шығармадағы ой мен менің ойым бір арнада тоғысады. Егер Лермонтов әсер етпеген болса, Абай жиырма жеті өлеңін аударар ма еді?!
III
Мен сарылып жазғанды емес, сағынып жазғанды ұнатамын. Ботасын сағынған аруанадаймын кейде мен.
(Әбіш Кекілбайұлы)
МОСТ МИРАБО
Под мостом Мирабо тихо катится Сена,
И уносит любовь,
Лишь одно неизменно,
Вслед за горем веселье идет непременно.
Пробил час наступает ночь,
Я стою дни уходят прочь.
И в ладони ладонь мы замрем над волнами,
И под мост наших рук,
Будут плыть перед нами,
Равнодушные волны мерцая огнями.
Пробил час наступает ночь,
Я стою дни уходят прочь.
Уплывает любовь как текучие воды,
Уплывает любовь,
Как медлительны годы
Как пылает надежда в минуту невзгоды.
Пробил час наступает ночь,
Я стою дни уходят прочь.
Вновь часов и недель повторяется смена,
Не вернется любовь,
Лишь одно неизменно,
Под мостом Мирабо тихо катится Сена...
Пробил час наступает ночь,
Я стою дни уходят прочь.
(Аударған Наталья Стрижевская)
Гийом Аполлинердің осы өлеңін аударғым келіп жүр...
IV
Көркем аудармаға қойылатын ең басты шарт – шығарманың көркемдік идеялық күші мен эстетикалық ләззатын жеткізу. Ол ең алдымен, көркем болсын, әсерлі де тартымды оқылсын.
(Мұхтар Әуезов)
Сапалы аударатындардың аздығынан қазіргі аударма ақсап тұр!
Міржақып Дулатов “Манап” драмасындағы қателіктерлі айта келе: “...тәржіма қылушы мырза Лихановтың біраз “күнәсына” ортақ болыпты”, - дейді. Қаламгердің нені аударатыны өз еркінде, алайда, қалам тербейтін тақырыбын зерттеп алғаны абзал! Аудармашының жан дүниесі мен аударылғалы тұрған туындының мазмұны арасында терең байланыс болуы тиіс! Ян Парандовский мен Гессе Германның мақалалары, Эммануил Сведенборгтың еңбектері, Уильям Блейктың өлеңдері қазақшалануы керек. Қимас сәттеріңді еске салған туындының аудармасы сәтті шығады. Ғалам мақтаған адамның маған ұнамай қалуы әбден мүмкін. Өтежан ағамыз мәңгі нәрсенің көрінбейтінін тілге тиек етіпті. Мүмкін, біздің нағыз аудармамыз бір жерде жасырынып жатқан шығар?!