Кеше өзімен өзі сөйлесуден, өз менін табудан қорқып жүрген ақынға тап болдым. Іңір уақыты болатын. Әлдебір жаққа жұмыстан асығып шықтым. Абай даңғылындағы қызыл бағдаршамға қарамай, Әуезов көшесімен төмен қарай түсіп бара жатқанмын. Бұрын бір-екі жерде кездесіп, бір-екі рет тілдескеннен кейін шығар бір-біріміздің жүзімізді шырамытып, бас изеп амандастық.
– Қайдан жүрсің? – дедім ентігімді баса алмай. Себебі, кейінгі уақытта ол Алматыдан көрінбей кеткен.
– Осындамын ғой аға, тек өткенде "махаббаттың жаназасын шығарып келдім", - деп жұмбақтап сөйледі.
Уақытқа қарадым, "сағат тілі елу бір" екен. Маңызды кездесуіме бәрібір кешігетін болғасын онымен сөйлескенді жөн көрдім. Себебі, көптен бері "біз өмір сүретін көгі жоқ планетада" ақынмен әңгіме-дүкен құрмай "төлегеннің сағынышы, ботпановтың жалғыздығы жетпей" жүрген болатын...
***
– Кейінгі уақытта сенің өлеңдерді кіші әріппен жазатыныңа қарсы пікір айтушылар көбейіп кетті. Бұған өзің де әлеуметтік желі арқылы комментарий бердің. Неге біз көптен ерекшеленген адамдарға үрке қараймыз?
– Өйткені санамыз қандай да бір дәрежеде шектеулі. Сол шекарадан жарты адым аттауға қорқамыз. Санамыздың шектеулілігі сол – бәріміз бірдей ойлауға, бірдей сөйлеуге, бір ережемен өмір сүруге міндетті сияқты көрінеміз. Ал сол шекарадан шыққысы келген не соған тырысқан адамдарды ұнатпаймыз. Оларға әрі кетсе "қиял ғой, есінен адасқан, шынайы өмір сүре алмайды" деп қана баға береміз. Стереотиптерді, принциптерді, ережелерді бұзғысы келген адамды тіпті түсінуге де тырыспаймыз ғой...
Өзімізге "ол не мақсатта солай жасағысы келіп тұр, оның не ойлағаны бар" деген сұрақты қоюды ұмытып кетеміз. Қоғамдағы, әсіресе біздің қоғамдағы әрбір адам кішігірім рамкада күн кешеді...
Ол өкінішті, әрине. Өйткені нағыз өмір рамканың сыртында жүріп жатыр. Рамка ішінде өмір сүретін адамның қиялы болмайды деп ойлаймын. Қиялдай алмайтын адамның өзі де жоқ адам. Қиял ғана шындыққа айналады... Мүмкін, адамдардың "өмір сүріп жатырмын" деген түсінігі жалған шығар... Біздің Қазақстандағы адамдардың да басым бөлігі сол рамканың ішінде. Оның ішінде дін мен заң салып берген жол бар...
Ал, негізінен, мен өлеңді не үшін кіші әріппен бастайтынымды білмеймін. Өлең жазып отырғанда оған ешқашан мән бермеппін...
– "біз екіні қостық сосын екіге...
Бірақ неге төрт шығады үнемі?", -
деп сауал тастайсың оқырманға. Мысал ретінде, Джордж Оруэллдің «1984» романынан үзінді келтірейін. Уинстон өз күнделігіне: "Шындық дегеніміз екіні екіге қосқанда төрт болатынын жасқанбай айту. Оған рұқсат болса қалғанының бәріне рұқсат", - деп жазады. Сол үшін күреседі. Бірақ роман соңында О Браейен екіге екі қосқанда партияның қалауымен бес болатынын Уинстонға түсіндіреді. Ақыр соңында бес болатына Уинстон да сенеді. Шынында екіні екіге қоссақ төрт бола ма әлде бес не үш бола ма?
– Кейде жалға алған пәтерімде жатып алып бәрін өзгерткім келетіні бар емес пе?! Бұл да сондай сәттердің бірінде жазылған еді. Шарасыздықтың ауыр екенін ешқандай тілде айтып та, жазып та жеткізу мүмкін емес...
Ал түк шықпайтынын, жалғыз өзің ештеңе өндіре алмайтыныңды түсіну тіптен ауыр... Біз санамыздағы өзіміз қорқатын ережелердің бәрін құдайдан келген бұйрық деп қабылдап алдық... Ол өзімізден қашу деп аталатын шығар...
Осындай ортада жүріп, оны сезіну де оңай тимейді екен адамға. Азшылықты тобырдың жеңіп кете беретіні заңдылық секілді. Өзгерісті қалайсың. Рухани жаңғырғың-ақ келеді. Жаңашылдықты жасағың келеді. Жерде жүріп, ғарышта тыныстауға болатынын, аспанда тек бұлт пен жұлдыздың, ай мен күннің ғана болмайтынын, гүлдің тек жерде ғана өспейтінін айтқың келеді және оны өзгелердің түсінгенін жан-тәніңмен қалайсың...
Ал сен жай ғана жұмыстан шаршап келіп, бір шыны шайыңды ішіп ұйықтайсың... Екіге екіні қосқанда ешқашан төрт шықпауы керек. Бір не бес болатын шығар. Бірақ менің түсінігімде екіні екіге қосқанда үш шығады...
– "сіз қашан шығасыз тобырдан?" дейсің. Жалпы, тобыр дегеніміздің өзі не? Меніңше, тобырдан шығу мүмкін емес. Тобырдан шықсаң екінші тобырға тап боласың. Қайда барсаңда алдыңнан "Қорқыттың көрі" қарсы алады емес пе?
– Тобыр деген – бізді қоршаған орта. Егер сана еркіндігі болса, тобырдан шығуға әбден болады. Бұл сәттің қашан болатынын білмеймін, бірақ міндетті түрде келетінін білемін. Екі буынның алмасуын күтемін.
– Қателеспесем, Анна Ахматова айтады: "Ақын – ешкім одан ештеңе тартып ала алмайтын, сондықтан ешкім ештеңе бере алмайтын адам". Осы сөзбен келісесің бе?
– Толықтай келісемін. Ақын ештеңеге міндетті емес, жалпы міндетті болған емес. Ақын – ол еркін адам. Ақын – ол құбылмалы жаратылыс. Жан-дүниесін астан-кестен етіп шығатын өлеңі ғана бар. Ол тек жаза алады. Біздің қоғамда қалай? Бізде ақын бір жағдайға байланысты не ел басына күн туса, үнемі өзінің азаматтық пікірін айтып отыруға міндетті сияқты. Не сол жағдайға байланысты өлең жазуы керек дегендей. Шын мәнінде, жан дүниесіне әсер етіп, жазса әңгіме бөлек. Осы не үшін? Ол кімге керек? Жалпы, ондағы мақсат не? Тіпті біз ақындықты сонымен өлшейтін болдық. Оның елге, жерге деген сағынышы сол арнау өлеңмен өлшенетін болды. Ақынның өзіне де байланысты дүние ғой бұл...
Біз ақындықты қандай да бір принцип үшін қолданылатын зат секілді көреміз. Ал енді осы жерден шынайылық іздеп көріңіз. Бізде солай ғой. "Ойбай, ақындар қайда қарап отыр? Осыны неге жазбайды? Осыны айтпаса, оның ақындығы неге керек?" деген сияқты санаға қонбайтын пікірлерді жиі естимін. Меніңше, бұл дұрыс емес. Ақын бір мақсат жолында қолына қалам ұстаған сәтінен бастап шынайы болмысынан айырылады деп ойлаймын. Сосын бізде ақындардан періште жасағанды да қою керек шығар. Бізде тек адамдардың емес, ақындардың да өз ойларынан жасап алған ережелері бар-ау...
Және ол мұңды өлең жазса, өмірі түнекте өтіп жатқанын білдірмейді. Мұңды өлең жазайыншы деп жазбаса керек ақын. Ақынның міндеті – гүлдің әдемілігін, хош иістілігін айту емес, гүлдің тек жерде өспейтінін, оның тек сыйлыққа сыйланбайтынын, жүрекке де гүл өсіруге болатынын жеткізу. Ақын адамдардың өзге түгіл, өзіне де белгісіз сезімдерін "мә, мынау қазіргі сенің күйің, мынау сен сезініп отырған сезім" деп дөп басып айтып беруі керек. Ақын қай кезде де, қандай жағдайда да еркін болуы керек. Ақын оқырманды үнемі жаңа әлемге, ғарышқа жетелеп отыруы керек. Әрине, ол шынымен де ақын болса...
– Америкалық ақын Аллен Гинзберг: "Меніңше, уақыт өткен сайын адамдар Боб Диланның санаулы өлеңін, Джон Леннонның кейбір жолдарын еске алады. Ал академиялық поэзияның барлығы дерлік ұмытылады", - дейді. Болашақта ақындардың Жер бетінен «құрып» кететіне сенесің бе?
– Жоқ. Сенбеймін. Адам жаны қысылса, үнемі сөз іздейді. Және сол арқылы өзін тыныштандырады. Философ-ақындардың жер бетінен құрып кетуі мүмкін емес. Ұлт, мемлекет, дін бәрі құрып кетуі мүмкін. Жер мен адам ғана мәңгілік десек, поэзияның жойылып кетуі мүмкін емес.
– "Әйелдердің поэзияға, музыкаға һәм басқа да өнер салаларына еш икемі, шынайы қабілеті жоқ. Егер олар осылардың біріне ден қойып айналысатын болса, демек бұл біреуге ұнау немесе арбау мақсатында айналысқан "маймылдық" әрекет" дейді атақты философ Артур Шопенгауэр. Неге әлимсақтан адамзат баласы, бүкіл философ-ақындар, өнер иелері әсіресе ерлер әйел адамның ақын болуына қарсы болған?
– Өлең – өнердің ең биік шыңы ғой. Тіпті осы түсінік те маған ұнамайды. Өлеңнің құдіретін толық жеткізе алмайды. Ал сол өнердің, оның ішінде өлеңнің жынысқа бөлінбейтінін айтқым келеді. Бұл – нағыз надани түсінік (мен үшін!). Тағы да сол бітпейтін шегі мен шеті жоқ стереотиптер...
Ақын ішкіш болуы керек, ақын қиял болуы керек, ақын мұңшыл болуы керек, ақын кедей болуы керек, ақын қиыншылық көріп, күйзелісте жүруі керек... Айта берсең, бітпейді. Оның ережесі бар ма еді?! Жынысқа бөлінуден бұрын, ең алдымен, біз – адамбыз! Біздің сүретін тағдырымыз әртүрлі болғанымен, сезінетін сезімдеріміз бір...
Оны әр ақын әртүрлі жырлайды ғой. Біздің ортада ақын қыздарды соңғы орынға қойғымыз келеді, оларға аяушылықпен қарауды қалыпты жағдайға айналдырдық. Жалпы, ер ақын, әйел ақын деген тіркестің өзі біртүрлі ғой. Ақынды жақсы жазатын және өте жақсы жазатын деп екіге бөліп қарастыруға қарсы емеспін. Ұлылардың неге солай ойлағанына, әйелдердің ақын болуына қарсы болғанына себеп таба алмадым. Мүмкін жай ерекшелену үшін, дарақылану үшін айта салынған пікірлер деп қабылдаймын өз басым. Мүмкін, әйелдерді өздерінен төмен санағандықтан шығар. Мүмкін, сол замандағы жағдай солай болған шығар. Мүмкін, көңіл қалу шығар. Мүмкін, әйел адамның міндетін айтқысы келген шығар. Мен білмеймін ғой. Әйел ақындар тұрмысқа шықса, жазбай кетеді, оларға қиын деп қолдан тағдыр жасап береміз ғой біз. Не деген бітпейтін заңдылықтар деп ойлаймын да кейде. Құдай ақын ғып жаратқанда "тұрмысқа шықса, жазбай кетеді" деп түсінік бермейтін шығар. Жалпы, бұл нәрсені түсіне алмаймын, түсінгім де келмейді. Ең қиыны не екенін білесіз бе? Осы түсінікке біздің ақын қыздарымыздың өздері де сенеді. Ақыр соңында, шын мәнінде жазбай, жаза алмай, күйрейді...
– Жас ақындарды көп бақылап отырамын. Мүшәйраға деген көзқарасың қалай. Байқағаным сен мүшәйра-байқаулардан көрінбейсің. Әлде саналы түрде қатыспайсың ба? Мүшәйра ақындардың белгілі бір дәрежеде табыс табу көзіне емес пе?
– Бізде әділ мүшайра бар дегенге өз басым сенбеймін. "Ағаң", "көкең" болса ештеңені уайымдамауға болады. Ең бастысы, абыройлы, беделді, қолында сәл билігі бар үлкен ақындармен қарым-қатынасың жақсы болса, болды. Мүшайраға қатысып, топ жара беру қиын емес. Содан кейін руласың болса да жарайды. Жеңімпазы алдын ала белгіленіп қоятын мүшайралар тағы бар. Бізде бітпейтін мүшайралар, бітпейтін "Абай оқулары мен Мұқағали оқулары"... Жалпы, дүниеден өткен адамның атына мүшайра өткізіп, оған арнайы санадан шыққан ақылды өлең жазғызудың не қажеті бар?! Ол әдебиеттің дамуына үлес қоса ала ма?! Шынайы өлеңнің бағасын кім береді? Неге, керісінше, сол мүшайраға бөлінген қаражатты басқа мақсатта жұмсауға болмайды?!
Өлең – мүшайрадан көкесі арқылы жүлде алған ақындардың дәрежесімен өлшенсе не болады?! Басқа оқырман қауым "ее, ең жақсы жазатын ақын осы екен" деп ойлап жүрсе ше?! Бізде әдебиетте өз орныңды табу үшін аға-көкелермен қарым-қатынасың жақсы болуы керек пе?! Ар алдындағы парыз қайда қалады?! Сосын біздің тағы бір жаман әдетіміз бар ғой. Қолына қалам ұстағанның бәрін, төрт жол ұйқастырғанның бәрін мақтай беретін. "Сен жаза бер, жақсы екен, жақсы жазыпсың" деген сынды пікірлері тағы бар жанында... Кімге қалай екенін білмеймін, бірақ мен үшін бұл қалыпты емес. Өйткені біз талғамды жоғалтамыз... Жақсы өлең мен нашар өлеңді ажырата алмай қаламыз... Әдебиетке ондай қастандық жасалмауға тиіс...
P.S. Екеуара әңгімеміздің риясыз болғаны соншама түн ортасы болғанын байқамай қалдық. Сөз соңында қазақ әдебиетінде олар қалар-қалмасын талқыладық. Қоштасарда жақында құстар келетінін айттым. Ол көктемнен ештеңе күтпейтінін сөз етті. Сөйтті де өзінің күз мекеніне қарай кетті. Оның есімін сұрауды тағы да ұмытыппын...
Машина жарығына шағылысқан тротуарды ақырын басып мен де түнгі қаланы кезіп кеттім. Бұл оқиға біздің жанымыз алданыш етіп жүрген жалғыз Алматыда болған еді.