Соңғы 60 жылдың ішінде халқымыздың рухани абызы саналатын хакім Абай атамыздың еңбектерін әртүрлі баспалар шығарған кітаптарда оның кейбір сөздерінің бұрмаланғандығын және қате басылғандығын айтуды жөн көрдім. Атап айтқанда, сол кітаптарда аса көп қайталанған қателіктердің біріне 1890 жылы жазылған «Кейде есер көңіл құрғырың» деп басталатын өлеңнің үшінші шумағындағы бірінші өлең жолының соңғы сөзі жатады. Бұл шумақ осы жолдар авторының жеке кітапханасында тұрған, 1957 жылы Алматыда Мұхтар Әуезовтің редакциялауымен жарық көрген Абай шығармаларының екі томдық толық жинағының 1-томының 121-бетінде:
«Махаббатсыз – дүние дос,
Хайуанға оны қосыңдар.
Қызықтан өзге қалсаң бос,
Қатының, балаң, досың бар», – деп жазылған.
Осы шумақтың 1-жолы « Махаббатсыз – дүние дос», – деп жазылса, ал кейбір жинақтарда «махаббатсыз – дүние бос» болып өзгереді. Мұндай өзгерген мәтінді, мысалы, төмендегі кітаптардан оқуға болады:
Абай. Өлеңдер. Алматы. «Жазушы», 1976, 101-бет. Абай Құнанбаев. Қалың елім қазағым. Шығармалары. Алматы, «Жалын», 1995, 93-бет. Абай (Ибраһим Құнанбаев). Өлең – сөздің патшасы. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. Халықаралық Абай клубы. Жидебай. 2008, 130-бет. Абай Құнанбаев. Шығармалар жинағы. 2-басылым. Алматы, «Өлке», 2014, 179-бет.Бірінші өлең жолындағы «дүние дос» немесе «дүние бос» деген мағыналары бөлек екі сөз тіркесі оқырмандар арасында біріне-бірі қарсы пікірлер тудыратыны белгілі. Оған мынадай бір мысал. Бірде Екібастұз қаласындағы «Отарқа» атты газетке «Махаббат мәдениеті хақында» деген мақала жазып, сонда ұлы Абайдың: «Махаббатсыз – дүние дос, Хайуанға оны қосыңдар», деген екі өлең жолын мысалға алған едім. Содан кейін бір күні аталмыш мақаланы оқыған бейтаныс бір келіншек үйіме телефон соғып: «Ата, сіз газетке шыққан мақалаңызда «Махаббатсыз – дүние бос» демей, «Махаббатсыз – дүние дос» деп Абай атамыздың сөзін неге өзгертіп жібердіңіз?» демесі бар ма. Мұндай тосыннан қойылған сұраққа өз білгенімше дұрыс жауап бергендей болдым. Дегенмен, ол келіншектің менің айтқандарымды қабылдамаған сыңайлы екенін сездім.
«…дүние бос» емес, «дүние дос»
Аталмыш өлеңдегі «дос» және «бос» деген екі сөзді Абай атамыздың айтпақ ойына байланысты қолдануын саралап пайымдағанда, дұрысы – «махаббатсыз – дүние дос» сияқты. Өйткені, біріншіден, Абайдың ұғымында, өзі айтқандай, «адам баласына адам баласының бәрі – дос». Сонымен бірге, Абай: «Адамшылықтың алды – махаббат, ғаделет сезімі. Бұлардың керек емес жері жоқ, кіріспейтұғын да жері жоқ. Ол жаратқан Тәңірінің ісі», – деп алып, содан кейін Алла тағала «махаббатпен жаратқан адамзатты», – дейді. Сол себепті бізге «адамзаттың бәрін сүй бауырым деп», қатты ескерту жасайды. Солай болғанда, ендеше, адамзат қоғамын «дүниедос» деуге әбден болады.
Осы тұста, сондай-ақ, айта кетсек, өз ұлтына жаны ашыған данышпан Абай сонау патшалық Ресей заманында: «Біріңді, қазақ, бірің дос, көрмесең, істің бәрі бос!» деп махаббатың негізі – достықтың мәнді қасиетін бір ауыз сөзбен нанымды түрде бар қазаққа жар салып жеткізеді. Осы айтылған ұғымдағы «дүниедос» махаббатсыз болса, онда адамзат баласы хайуанға қосылады. Осы жерде міндетті түрде айта кететін жай, сөздер қосылып, күрделі сөзге айналады және де «махаббатсыз» деген сөзден кейін сызықша белгісі қойылмай «махаббатсыз дүниедос» болып жазылады. Ал «дүниедос» деген күрделі сөз Жүсіп Баласағұнның 1986 жылы Алматыда «Жазушы» баспасынан шыққан «Құтты білік» атты өлеңмен жазылған трактатының 395-бетінде төмендегідей сипатталады:
«Дүниеқоңыз, пайдакөске жолама,
Шүбәсіз, ол – жауың, жау дос бола ма?
(Дүние қуған, дүние қоңыз оңа ма,
Дүниедос дүние – бос, жолама)».
Екіншіден, мысалға алған өлеңнің үшінші шумағындағы бірінші өлең жолын, егер, ақын Абай «махаббатсыз – дүние бос», – деп жазса, онда ол осы шумақтың 3-ші жолында тек қана ұйқас үшін «бос» деген сөзді қайталап қолданбаған болар еді.
Енді жоғарыдағы сөзімізді түйіндеп айтсақ, ғұлама Абайдың: «Махаббатсыз дүние – дос, Хайуанға оны қосыңдар», деген тұжырымына орайлас былай деуге болады: Махаббат – барша адамның әманда аңсаған ынтығы. Өйткені, махаббат – әр адамның өмірлік бақыты, шаттығы.
Ендігі бірер сөз данагөй Абайдың «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққандығы туралы» атты шығармасын басуда қателер жөнінде болмақ. Осы шығарманың екінші абзацындағы төртінші сөйлемді екі баспадан шыққан екі кітаптан алып, салыстырып көрелік.
Бірінші кітап. Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы. Екінші том, Алматы, «Жазушы», 2002:
«Біздің қазақтың Амудариядан қорқып қашып келіп, Сырдарияның аяғында қалмақтан жеңіліп, Ақтабан шұбырынды көретұғын себебі Нәдірден қашамын деп болған» (154-бет).
Екінші кітап. Абай (Ибраһим Құнанбаев). Өлеңдер, поэмалар, аудармалар мен қара сөздер. Алматы, «Жібек жолы», 2005:
«Біздің қазақтың Амудариясынан қорқып қашып келіп, Сырдарияның аяғында қалмақтан жеңіліп, Ақтабан шұбырынды көретұғыны, Амудариядан қашамын» деп болған» (441-бет).
Осы екі сөздәйекте асты сызылған бір-біріне сәйкес келмейтін сөздерге байланысты дүдәмал бір жайт бар сияқты. Ол – жоғарыдағы екі сөздәйектегі «Амудариядан», «Амудариясынан» деген гидронимнің астарында 1757 жылы Ресейге қашып кетіп, сонда өлген Жоңғар хандығының қонтайшысы Амурсана есімі емес пе екен деген ой.
Шынын айтқанда, екі сөздәйектің дұрысы қайсы екенін, әрине, айта алмайсың. Себебі, оны айту үшін қолымызда осы шығарманың дұрыс нұсқасы болуы керек. Міне, мәселенің қиындығы осында.
Үйдегі кітапханамда бар 1957 жылы шыққан Абай шығармаларының екі томдық толық жинағының екінші томындағы «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққандығы туралы» еңбектің толық мәтінінің жоғарыда көрсетілген екі кітаптағы және 2002 жылы «Жазушы» баспасында жарық көрген Абай шығармаларының екі томдық толық жинағының екінші томындағы мәтіндермен басынан аяғына дейін салыстыра тексергенде олардағы сәйкессіздіктің көптігі «сізге өтірік, маған шын» дегендей екенін айтуға болады.
Халықаралық Абай клубы 2008 жылы шығарған «Абай (Ибраһим Құнанбаев). Өлең – сөздің патшасы. Шығармаларының бір томдық жинағы» деген кітапта «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққандығы туралы» шығарма алдыңғы екі абзацсыз үшінші абзацтан басталған. Мұндай шалағайлықты, енді, не деуге болады?
Кейінгі уақытта қазақ ақындарының пайғамбары санатындағы Абай шығармаларындағы кейбір сөздердің бұрмалануы, бәлкім, кітап шығаратын мемлекеттік емес баспалардың көбейіп кетуімен бірге кітап редакторларының жауапсыздығынан да шығар.
Ғұлама Абайдың кітабында орын алған сәйкессіздіктерге ұқсас қателіктер басқа ақын, жыраулардың шығармаларында да кездеседі. Оған бір ғана мысал айтайын: Бұқар жыраудың жұрағаты ретінде әр жылдары шыққан кітаптардағы оның толғауларының дұрыс-бұрыстығын тексергенімде ондағы қателіктердің де шаш-етектен екеніне көзім жетті.
Осыған орай бізде бір ұсыныс бар. Ол – әлемдік ойдың жарқын жұлдыздарының бірі Абайдың әдеби мұрасы қазақ халқының мәңгілік асыл қазынасы болғандықтан оның барлық шығармаларын академиялық тексеруден өткізіп, содан кейін олардың электронды мәтін нұсқасы Қазақ елінің Ұлттық кітапханасында сақталса дейміз. Сосын Абайдың шығармаларын шығармақшы болған баспалар Ұлттық кітапханадан рұқсат алып, ондағы электронды нұсқадан өздеріне қажет шығармалардың көшірмелерін алады. Осы тәртіппен шыққан кітаптар арқылы Абай атамыздың асыл сөздері ұрпақтан-ұрпаққа еш бұрмаланбай жетер еді.
Серік ЖАҚСЫБАЕВ,
Екібастұз қаласының құрметті азаматы, экономика ғылымдарының кандидаты
Дереккөз: Егемен Қазақстан