Ұлы аудармашылар

жеке
блог

25 қыркүйек 2013, 15:52

Бастауыш сыныптарда «Қарға мен түлкі», «Аққу, шортан һәм шаян», «Шегіртке мен құмырсқа», «Есек пен бұлбұл» мысал өлеңдерін жаттаған кезде, түп мағыналарын жақсы түсінгенімізбен, оның аударма екеніне және жалпы құрылымына аса мән бермеген едік. Қазір ойлап отырсам, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаевтар қазақ әдебиеті прозасы мен поэзиясына асыл мұра қалдырып қана қоймай, шетел үздік мысал-өлеңдерін, әңгімелерін, жалпы әдебиетін қазақ тіліне аударып, үлкен еңбек сіңірген екен ғой. Әлбетте, мен мұны айтып, жаңалық ашып отырғаным емес. Бірақ біз кейде Абай, Ахмет жайлы реферат жаз дегенге тапсырма орындап, не болмаса олардың мерейлі тойларын атап өткенде ғана еске алып қойғаннан басқа ұлылығына ден қоймайтын тәріздіміз. Бәрін қойып, сол кісілердің аудармасын алып қарар болсақ, мін таппайсың ғой. Әр буыны, сөздері, сөйлемдері үйлескен, кейде аударма түпнұсқадан да керемет шыққан кездері болады.

Мысалы, Абай Құнанбаев Иван Крылов жазған «Стрекоза и муравей» деген мысал-өлеңін аударғанын көрейікші:

Попрыгунья Стрекоза
Лето красное пропела;
Оглянуться не успела,
Как зима катит в глаза.
Помертвело чисто поле;
Нет уж дней тех светлых боле,
Как под каждым ей листком
Был готов и стол, и дом.
Всё прошло: с зимой холодной
10 Нужда, голод настает;
Стрекоза уж не поет:
И кому же в ум пойдет
На желудок петь голодный!
Злой тоской удручена,
К Муравью ползет она:

Шырылдауық шегіртке
Ыршып жүріп ән салған.
Көгалды қуып гөлайттап,
Қызықпен жүріп жазды алған.
Жаздыгүнгі жапырақтың
Бірінде тамақ, бірінде үй,
Жапырақ кетті, жаз кетті,
Күз болған соң кетті күй.
Жылы жаз жоқ, тамақ жоқ,
Өкінгеннен не пайда?
Суыққа тоңған, қарны ашқан
Ойын қайда, ән қайда?
Оныменен тұрмады,
Қар көрінді, қыс болды.
Сауықшыл сорлы бүкшиді,
Тым-ақ қиын іс болды.
Секіру қайда, сүрініп,
Қабағын қайғы жабады.
Саламда жатып дән жиған
Құмырсқаны іздеп табады.
Селкілдеп келіп жығылды,
Аяғына бас ұра:

Мұнда меніңше, қазақша нұсқасы тіптен керемет шыққан. Ал Иван Крыловтың "Лебедь, щука и рак" мысал өлеңі Ахмет Байтұрсыновтың тәржімалауында түсініктірек сияқты...

Когда в товарищах согласья нет,
На лад их дело не пойдёт,
И выйдет из него не дело, только мука.
Однажды Лебедь, Рак да Щука
Везти с поклажей воз взялись
И вместе трое все в него впряглись;
Из кожи лезут вон, а возу всё нет ходу!
Поклажа бы для них казалась и легка:
Да Лебедь рвётся в облака,
Рак пятится назад, а Щука тянет в воду.
Кто виноват из них, кто прав — судить не нам;
Да только воз и ныне там.

Жүк алды Шаян, Шортан, Аққу бір күн,

Жегіліп, тартты үшеуі дүркін-дүркін.

Тартады Аққу көкке, Шаян кейін,

Жұлқиды суға қарай Шортан шіркін.

Бұлардың машақаты аз болмады,

Жұмысы орнына кеп мәз болмады.

Тартса да бар күштерін аямай-ақ,

Аслан жүк орнынан қозғалмады.

Оншама ол жүк артық ауыр емес,

Құр сырттан «пәлен» деу де тәуір емес.

Жүк бірақ әлі күнге орнында тұр,

Бырыңғай тартпаған соң бәрі тегіс.

* * *

Жігіттер, мұнан ғибрат алмай болмас,

Әуелі бірлік керек, болсаң жолдас.

Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей,

Істеген ынтымақсыз ісің оңбас.

Балаларды оқу-ағарту ісінде Ыбырай Алтынсариннің еңбегі шексіз ғой, шіркін. Оның аудармасынан да бір мысал келтіре кетейік.

Ворона и Лисица

Уж сколько раз твердили миру,
Что лесть гнусна, вредна; но только все не впрок,
И в сердце льстец всегда отыщет уголок.
___

Вороне где-то бог послал кусочек сыру;
На ель Ворона взгромоздясь,
Позавтракать было совсем уж собралась,
Да призадумалась, а сыр во рту держала.
На ту беду Лиса близехонько бежала;
Вдруг сырный дух Лису остановил:
Лисица видит сыр, Лисицу сыр пленил.
Плутовка к дереву на цыпочках подходит;
Вертит хвостом, с Вороны глаз не сводит
И говорит так сладко, чуть дыша:
"Голубушка, как хороша!
Ну что за шейка, что за глазки!
Рассказывать, так, право, сказки!
Какие перушки! какой носок!
И, верно, ангельский быть должен голосок!
Спой, светик, не стыдись! Что, ежели, сестрица,
При красоте такой и петь ты мастерица, -
Ведь ты б у нас была царь-птица!"
Вещуньина с похвал вскружилась голова,
От радости в зобу дыханье сперло, -
И на приветливы Лисицыны слова
Ворона каркнула во все воронье горло:
Сыр выпал - с ним была плутовка такова.

Қарға мен түлкі

Ашылып түлкі жүрді жапандарда,
Тамақ іздеп жол шекті сапарларға...
Ешнәрсені көре алмай келе жатса,
Көзіне түсті алыстан жалғыз қарға.
Жүгіріп түлкі соған жетіп келді,
Қарға ағаштың басында мұны көрді.
Тістегені аузында тәтті ірімшік,
Оны көріп түлкі - екең сөйлей берді.
«Қарға батыр, әр сөзің күміс, алтын.
Сырттан халқаң тілейді барша халқың.
Қарға әніңдей әуез жоқ деп.
Осылайшы шығады сыртқа даңқың.
Сандуғаш, бұлбылдарды көріп едім,
Жүзіңді бір көруге келіп едім,
Даусыңды бір шығаршы шаттанайын,
Сырттан асық болғаннан өліп едім».
Басын салып, құйрығын бұлғаңдатып,
Екі көзін қарғаға қылмаңдатып.
«Қарға тақсыр, көз жасым көріңіз»,- деп,
Жыламсырап сөйлейді жылмаңдатып.
Масаттанып бұл қарға сілкінеді,
Ішін тартып миықтан бір күледі.
«Арып - ашып алыстан келген шығар,
Көңілі тынып кетсінші, шіркін», - деді.
Мақтау сөзге семіріп, судай тасып,
Пәрменінше « қарқ » етті аузын ашып;
Қарқ еткенде, ірімшік жерге түсіп,
Оны кетті түлкі - екең алды қашып.

Әлбетте, бұл аудармалар олардың жасаған ұшан теңіз еңбектерінің бір тамшысындай ғана. Сонау жылдары, қазақтар молдалардан сауатын ашып, әріп танымай тұрғанда осы кісілер білімге құлшынып және біліп қана қоймай, қазақ халқына үлкен мұра қалдырды. "Көп білгеннен не пайда, пайдасын іште сақтасаң" деген асыл сөздің мағынасын жете түсінген, шетел әдебиетіне есік ашқан осы тұлғаларға рақметіміз ешқашан таусылмау керек сияқты...

Сурет: alashainasy.kz