Әл-Фaраби aтындағы ҚaзҰУ прoфессoры, дoцент Жaнатаев Дaнат Жанaтайұлы
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 1-курс магистранты Орынбаева Жазира Женисовна
ТҰЛҒА философия позициясынан.
Философия тұрғысынан тұлға ұғымы өте күрделі мәселе. Өйткені, бір жағынан, тұлға өзінің әлеуметтік қасиеттері жағынан индивид болса, екіншіден, оның белсенділігі мен белсенділігінде көрінетін жеке тұлғаның моральдық-этикалық және интеллектуалды-мәдени қасиеттерінің динамикалық, салыстырмалы түрде тұрақты тұжырымдамасы.
Сонымен өзінің «Еуразиялық дискурс философия» атты еңбегінде Ю.И. Шпилкин жеке тұлғаны қоғам мүшесі ретінде сипаттайтын әлеуметтік маңызды белгілердің тұрақты жүйесі ретінде ашады. Философиялық мектептер мен бағыттар әрқашан ғаламды тану процесін тұлғаның қалыптасу, жаңа білім алу процесі ретінде қарастырды, өйткені адамның сан алуан тәжірибесі философияның адамның өмірлік бағдарында рөл атқарғанын көрсетеді. Н.Леонтьевтің «Олар адам болып тумайды, қайта айналады» деген атақты тұжырымын еске түсірейік, яғни жеке адам әлеуметтену процесінен өтеді. Жеке тұлғаның әлеуметтенуі немесе тұлғаның қалыптасуы кезінде бірнеше индивидуалды қасиеттер қалыптасады: психологиялық (мінез, темперамент, қабілет); әлеуметтік (мотивтер, құндылық бағдарлар, әлеуметтік рөлдер, көзқарастар).
Тұлғаның әр түрлі іс-әрекет субъектісі ретінде автономды «Мені» бар, бұл оның әртүрлі рөлдерімен сәйкестендірілуіне кедергі жасайды. Сонымен, философия өмір сүре бастаған кезден бастап, олар тұлға мәселесін қарастыра бастағанда, «Мен» ұғымы жан ретінде айқындалды. Ежелгі дәуірден бастап философтар жанды адам бірлігінің құрамдас бөлігі, басқаша айтқанда, онсыз адам өмір сүре алмайтын нәрсе деп анықтады және ол барлық нәрсенің бастау нүктесі болды. Философ Августиннің сыртқы оқиғалар туралы емес, жеке тұлғаның «Мен» болудың шытырман оқиғалары туралы айтатын «Мойындау» еңбегінен кейін философияда «Мен» ұғымының өзі, абсолютті шынайы өзіндік сана және тарих пайда болды. Ал ол Декарт шығармаларынан кейін түбегейлі орнықты, мұнда «мен» таза өзіндік сана ретінде түсініледі, ол адам ойлауының объективтік мәнінің қайнар көзі болып табылады. Демек, адам өзін «Мен» ретінде сезінгенде ғана өзінің тұлғасын қалыптастырады.
Философия тарихындағы «тұлға» концепциясының бетбұрыс кезеңі 1920-1930 жылдары болды. өткен ғасырда Батыс Еуропада экзистенциализм «адам болмысының философиясы» ретінде пайда болды, оның негізгі мәселесі әлеуметтік қатынастардың формальды жүйесінде жеке тұлғаның өмір сүру мәселесі болды. Экзистенциализмдегі тұлға мәселесінің өзектілігі мынада: негізгі, мәнді тану адамның өз болмысы арқылы, басқаша айтқанда, болмыс арқылы жүзеге асады. Кез келген болмыстың мән-мағынасын түсіну, өз болмысын меңгеру қоғамда қалыптасқан көзқарастардан, құндылықтардан және нормалардан босатылған кезде ғана мүмкін болады.Философиялық антропология өкілдері адамның бар болуы және оның өзі толық еместіктің жемісі, сондықтан оны концептуалды түрде анықтау мүмкін емес деп есептеді. Макс Шелер философиялық антропологияның көрнекті өкілі, адамды зерттеудегі еңбектерінде сезім логикасын интеллект логикасынан басым деп есептеді, сонымен қатар құндылық танымы оның негізінде тікелей жүзеге асады деп есептеді. Шелердің көзқарасы бойынша тұлға – нақты бірлік, оның мәні рухтың эмоционалдылығымен басқарылатын алуан түрлі әрекеттерден тұрады.
Философиялық ой өткенді есепке алып, бүгіннен хабардар болып, болашақты болжауға тырысып, тарих ағымының үрдісіне қарай дамыды. Бұл прогрессивті қозғалыста адам, оның болмысы, оқыту мен тәрбиелеу мүмкіндіктері туралы негізгі ой-пікірлер әртүрлі өзгерістерге ұшырады.