Туған ғаламшарыңды сақта
Табиғат – бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы, аялы бесігі, құтты қонысы, өсіп-өнер мекені. Сондықтан да халқымыз:
«Табиғат – адамзаттың өмір нәрі,
Қажетінің табылар содан бәрі» деп дәріптеген. Табиғат – адам бойына адамгершілік, абзал қасиеттерді қалыптастыратын ұлағатты ұстаз.
Адам мен табиғат егіз. Сол себептен де табиғат пен адам бірін-бірі күтім мен қамқорлық жасауға, аялауға міндетті. Олар бір-біріне сый-құрмет жасауға тиіс және сол сый-құрметті адам табиғатқа деген пейілімен жеткізе алады. Бірақ адамның табиғатқа деген пейілі әрқашан жақсы бола бермейді, кейде өзімізге байқалмайтын, бірақ та табиғатқа орасан зор қауіп-қатер алып келетін әрекет жасаймыз.
«Экологиялық проблема» дегенде елімізде орын алған Семей полигоны, Арал, Балқаш, Барсакелмес трагедиялары, Азғыр полигоны, Байқоңыр ғарыш айлағы тигізген зардаптар ойға оралып, тілге тиек болады.
Қоршаған орта тірі және жансыз заттардың өмір сүруіне мүмкіндік беретіндіктен өмірдің ең құнды құрамдас бөлігі болып табылады. Тіршілік үшін қоршаған орта қасиетті және құрметті болуы керек, өйткені ол тіршілік ету үшін маңызды. Алайда қоршаған ортаға лайықты құрмет көрсетілмейді, өйткені қоршаған ортаның ластануының түрлі себептері бар. Қоршаған ортаның ластануы тірі организмдердің тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті барлық ресурстарды ластайды, сондықтан тіршілікке кері әсер етеді. Қоршаған ортаның ластануының салдары ауыр және зиянды болуы мүмкін. Қоршаған ортаны ластанудан құтқару арқылы тірі табиғаттың өмірі толық жойылудан құтқарылады деп ойлаймын. Қоршаған ортаны сақтау ластаушы заттарды анықтаудан және оларды азайтуға тырысудан басталады. Осы ластанулардың себептерін анықтап, содан кейін алдын-алу керек.
Халық санының қарқынды өсуі, ғылыми - техникалық прогрестің жылдам даму деңгейі, табиғат байлықтарының көптеп қолданылуы экологиялық проблемаларға әкеп соғады. Нәтижесінде жеріміздің ауасы тарылып, өзен-көлі бүлініп, жайылымдардың топырағы тілініп, қоршаған ортамыз көз алдымызда азып-тозып, жойыла бастайды. Мұның соңы азынаған желге, ащы және улы жаңбырға, ормандардың мезгілсіз қурауына, ауа райының бұзылуына,климаттың өзгеруіне, қоршаған ортаның әр түрлі улы қосылыстармен ластануына әкеліп соқтырады. Қоршаған ортадағы тепе-теңдіктер бұзылады. Адамдардың денсаулығы нашарлап, аурулардың түрлері және саны көбейеді. Экожүйелердегі тұрақсыздық, табиғи-шаруашылық қорларының интенсивті түрде игерілуі, жер-су қорларына антропогенді факторлардың әсері етуі қоршаған орта жағдайын барған сайын нашарлауына алып келеді. Бірақ бұның өзі адамның табиғатқа тигізген зардабының бір бөлігі ғана болып табылады. Табиғатты өзіміз тигізген зардаптан қалай құтқарамыз? Қалай алдын аламыз? Табиғатты сақтауға өз үлесімізді қалай қосамыз? Қалай көмек береміз?
Біріншіден, табиғатты қорғау сонда тұратын әрбір адамның міндеті. Ең бірінші тұған жеріңнен, ауылыңнан бастау керек деп ойлаймын. Біз табиғатқа қалай қарасақ, табиғат бізге солай қарайды, яғни, жақсылыққа-жақсылық, жамандыққа-жамандық.
Қазіргі таңда барлығымызға да белгілі табиғатта, қоршаған ортамызда көптеген өзгерістер болып жатыр. Соның бір себебі деп мен экология саласын жақында ғана қолға алғанымызды, табиғатты жақында ғана, яғни, табиғаттың жағдайы нашарлаған кезде ғана оны ойлағанымызда деп тұжырымдаймын. Табиғатта болып жатқан өзгерістердің тағы бір себебі- пластик. Ол зиянсыз болып көрінгенімен, пластиктің жерге де, табиғатқа да, тіпті су астына деген зияны өте көп. Қазіргі уақытта пластик барлық жерде бар. Адамдар оны жайлылық үшін шексіз пайдаланады. Алайда, оның планетамызға қалай зиян тигізіп жатқанын ешкім түсінбейді. Пластикалық ластануды тоқтату үшін біз оның салдары туралы білуіміз керек. Балаларды пластиктен аулақ болуға бала кезінен үйрету керек. Сол сияқты ересектер бір-бірін бірдей тексеруі керек. Сонымен қатар, үкімет пластиктен ластануды кеш болмай тұрып тоқтату үшін қатаң шаралар қабылдауы керек.
Пластмасса ең көп қолданылатын заттардың біріне айналды. Қазіргі таңда супермаркеттерден бастап қарапайым үй шаруашылықтарына дейін барлық жерде көрінеді. Неге солай? Неліктен пластмассаны пайдалану азайып бара жатқан жоқ? Оның басты себебі - пластик өте арзан. Оның бағасы қағаз бен шүберек сияқты басқа баламаларға қарағанда арзанырақ. Сондықтан бұл жиі кездеседі.Оны пайдалану өте қарапайым. Пластмассаны кез-келген сұйық немесе қатты зат үшін қолданына аламыз. Оның үстіне, пластик біз оңай қалыпқа келтіре алатын түрлі формада болады.
Сонымен қатар, біз пластиктің биологиялық ыдырамайтын материал екенін көреміз. Ол Жер бетінен кетпейді. Біз пластикті құрлықта немесе суда еріте алмаймыз, ол мәңгі қалады. Осылайша, пластиктің көбірек қолданылуы ерімейтін пластик санының артқанын білдіреді. Осылайша, пластикалық ластану өте жылдам қарқынмен жүруде.Пластмасса біздің суымызды ластайды. Жыл сайын мұхитқа бірнеше тонна пластик төгіледі. Пластик ерімейтіндіктен, ол суда қалады, осылайша оның тазалығына кедергі келтіреді. Бұл дегеніміз, біз таяу жылдары таза сусыз қалатын боламыз.
Сонымен қатар, пластик біздің жерімізді де ластайды. Пластикалық қалдықтарды адамдар полигондарға төгіп жатқанда, топырақ бүлінеді. Ол топырақтың құнарлылығын бұзады. Бұған қоса, сол аймақта түрлі ауру таратушы жәндіктер жиналып, өлімге әкелетін аурулар тудырады.
Адамның барлық әрекеттері басқа организмдердің өміріне әсер ететін болғандықтан, адамдар тек жерді және оның байлықтарын қорғау үшін шаралар қабылдауы керек. Кішкентай күш-жігер бәрінің соңына дейін созылады. Әрбір әрекет өзгеріске әкеледі. Мысалы, егер бір адам бөтелкедегі суды ішуді тоқтатуға шешім қабылдаса, мыңдаған пластиктерді тұтынудан құтқаруға болады.
Дегенмен де пластиктен мүлдем бас тарту - бұл мүмкін емес нәрсе. Біздің не сатып алатынымызды және оның қоршаған ортаға әсерін білу - алғашқы қадам, содан кейін келеңсіз жағдайларды азайту – келесі қадам. Бүкіл әлемде пластиктің қолданылуын азайту - бәріміздің көргіміз келетін нәрсе, бірақ біздің қолымыздан келетін нәрсе - өзімізді-өзіміз бақылау.
Екіншіден, табиғат пен адам әрқашанда тығыз байланыста. Қанша уақыт өтсе де адам табиғаттың ажырамас бөлігі болып саналады. Жер -біздің ортақ үйіміз! Оны түгелімен жою да, қадірлеп қорғау да өз қолымызда.
Жердің бізге беретін ресурстары шектеулі. Адам өзімшіл болып, жердегі ресурстарды тез игеруде. Біз өз өмірімізді қорғау үшін оларды қорғауымыз керек. Себебі, адам және барлық тірі ағзалар тіршілік етуі Жерге байланысты.
Жерді құтқару - заман талабы десек, артық айтқандық болар еді. Адамдардың ашкөздік пен өзімшілдікке негізделген барлық әрекеттері жер бетіне орасан зор зиян келтірді. Бұл оны қалпына келтіруге келмейтін күйге түсірді. Қазіргі уақытта барлық табиғи ресурстар ластанған. Барлық ресурстарға қауіп төнген кезде, барлық тірі организмдердің өмірі табиғи түрде қауіп-қатерге ұшырайды. Сондықтан біз кез-келген жағдайда жерді құтқаруымыз керек. Қалған мәселелердің барлығы екінші орында және жерді сақтау басты мәселе болып табылады. Жер жойылған кезде, басқа мәселелер автоматты түрде жойылады.
Жер - тіршілікті қолдайтын жалғыз планета. Бізде басқа тіршілікті қолдайтын басқа планета жоқ. Бұл жерді және өмірімізді сақтап қалуды одан сайын күрделі етеді. Егер біз қазір қатаң шаралар қабылдамасақ, біз болашақ ұрпағымыздың мәңгі гүлденуін көру мүмкіндігімізді жоғалтамыз. Барлығы осы проблема үшін бірігіп жиналуын керек, өйткені біз алдымен осы планетаның тұрғынымыз.
Біздің тек қана бір Жер, бір табиғат бар. Сондықтан да мен қоршаған ортаның әрбір минутынды сақтауға, қадірлеуге тырысуымыз керек деп ойлаймын. Күн өткен сайын біздің өмір сүру салтымыз бен қоршаған ортамыз, бізді ғаламдық жылынуға, жануарлар мен өсімдіктердің жойылуына және көптеген басқа да экологиялық проблемаларға алып келеді. Біз осы ескерту белгілерін ескеріп, өзіміз келтірген зиян мен зардаптарды түзетуге тырысуымыз керек. Біз бәріміз бірігіп, жерімізді, табиғатымызды құтқаруымыз керек. Менің ойымша, ең үлкен өзгеріс кішіргірім әрекеттерден басталады, әсіресе бұл өзгеріс бізді қоршаған ортаға қатысты болса.
Мен жергілікті, ұлттық, жаһандық тіпті қоғамдық тұрғыдағы ең маңызды өзгеріс – бұл әрбір адамның жүрегінде табиғатты жеке бағалауды дамыту деп санаймын. Сүйіспеншіліктің тұқымын отырғызу арқылы немқұрайлылық пен надандықтың арамшөптерін жұлып алар едік. Табиғатқа деген пейіліміз өзгерген сайын оны сақтау мен қорғауға деген ұмтылысымыз да арта түсер еді.
Үшіншіден, табиғат - біздің ең жақсы ұстазымыз, анамыз және досымыз. Өкінішке орай, табиғат адамзаттың қолынан көп зардап шекті. Жүз жыл немесе одан да көп уақыт ішінде адамзат табиғатқа әртүрлі жолмен зиян келтіріп, жойып келеді. Адамзаттың өндірістік-технологиялық прогресі табиғат ағыны мен ырғағына қатты соққы берді.
Жерді таза және сау ұстау үшін күрес мәңгілік болып көрінетіндей болып келеді. «Азайт, қайта қолдан, қайта өңде!» Біз мұны күнделікті дерлік естиміз. Біздің планетаның ластанғаны құпия емес және бұл табиғи жағдай ретінде қабылданылады. Адамдар күнделікті нәрсе секілді қоқысты жерге тастайды. Бірақ біздің бір ғана Жеріміз, бір ғана табиғатымыз бар екенін түсіне бастайтын уақыт жетті!
Қазіргі кезде біздің өмір сүру салтымыз бен өмірге деген көзқарасымыз дүниежүзілік пандемияға байланысты өзгерді. Біздің күнделікті өміріміз сияқты, Жер де өзгерді. Адамдар үйде отыруға мәжбүр болғаннан кейін, қоршаған орта оң өзгерістерге ұшырады. Қалаларда соңғы жылдардағы ең таза ауаның болғанын байқауға болады. Теңіз тасбақалары сияқты жануарлар көбейе бастады. Су айдындары айқын болып, теңіз өміріне сау орта қалыптасуда.
Бұл жаһандық тоқтату, егер біз жай ғана қамқорлық жасасақ, Жердің шынымен қалай өзгеретінін білуге мүмкіндік болар еді. Бұл бізге сау және таза қоршаған ортаны қайта құруға болатындығын көрсетеді. Мүмкін, бұл жер керектің бәрі болар. Сондықтан бұның бәріне теріс қараудың орнына тоқтап, айналаңызға бір секунд көз салыңыз. Бұл сіздің өміріңізге не істеп жатқандығы туралы ойламаңыз, бұның біз «ҮЙ» деп атайтын орын үшін не істеп жатқанын ойлаңыз. Ақыр соңында ашылатын әлемнің сұлулығына қараңыз. Бір сәтке тоқтап, оған басқа көзқараспен қараңыз.
Карантин кезінде жердің сауығу белгілері қазірдің өзінде байқалуда, бұл тек туннельдің соңында жарық бар екенін дәлелдейді.
Қорыта айтқанда, табиғат біз үшін барын бере білді. Бірақ біз табиғат үшін не бере алдық? Біз табиғаттан барынша алдық, бірақ оның қайтарымы бар ма?
Біз табиғаттың байлықтарын бар жағынан алдық, жер астындағыны да, жер үстіндегіні де.
Дәл қазір жер нәзік. Жер табиғи әртүрліліктің ғана емес, сонымен қатар қоғамның әртүрлілігінің терең жарықтарымен тілінген. Адамзат бас тартудың алдында тұрған шыны тәріздес. Біз көптеген күрделі мәселелермен бетпе-бет келеміз, климаттың өзгеруі бір мәселе, алайда біздің ең үлкен мәселеміз - ортақ тіл табу. Әлемдік халықтың қатты өзгерген күйі және біздің туған жерімізге деген құрметсіздік нәтижесінде тірі планета, Жер зардап шегуде. Біздің ғаламшарға емделуге мүмкіндік беру үшін, біз шешімін тауып, оны жүзеге асыруда бірлесе жұмыс жасауымыз керек. Егер әлем миллиондаған және миллиардтаған ұсақ бөлшектерге айналған болса, біз болашақ ұрпақтың өмірін қалай сақтаймыз? Егер оның тұрғындары климаттың өзгеруіне және ластануына қарсы біртұтас болмаса, әлем қалай толығымен емделеді? Егер әлем 50 немесе 60 жыл ішінде әйнектің сынған қалдықтары мен еріген мұздың қоршауында оянса, онда не болады? Біз келіспеушіліктерімізді қойып, кеш болмай тұрып, арамыздағы жарықтар мен жарықшақтарды бірге өңдеу үшін жұмыс жасауымыз керек.
Біздің жеріміз бізге көрсеткен барлық сүйіспеншілік пен қамқорлықтан кейін және адамзаттың тірі планетаның табиғи ресурстарына деген құрметсіздігінен кейін, біз өз үйімізге аздап құрметпен қарауға міндеттіміз. Мен біздің барлығымыз планетамыздың табиғи сұлулығын қалпына келтіру үшін бірлесіп жұмыс істейді деп үміттенемін.
Біз табиғат анасының үйінде қонақтарымыз.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,
т.ғ.к., профессоры Ф.А Қозыбақова Гулдерхан Досымова
Тарих факультетінің 2-курс магистаранты