Төрт түлік туралы айтылатын ортақ атаулар

Төрт түлік туралы айтылатын ортақ атаулар

Шу асау. Мініске бастықтырып үйретілмеген жылқы. Және бас білмейтін түйе мен сиыр түліктеріне де қолданылады.

Мегежін мал. Бойы кішірек келген мал. Көп жерде бұл атау шошқаның ұрғашысына ғана қолданылады.

Быжыған мал. Төрт түліктің тұтас өрісте, ұйлыға бытырай жайылып жатқаны. Мұны кейде «құжынаған мал» деп те атайды.

Қалың мал. Өте көп мал. Сондай-ақ бұрынғы уақытта қалыңдық алып беру үшін төлейтін малды да осылай атаған. Мұның мағынасы «көп мал» дегенмен бірдей.

Қара мал - «мал» сөздің синонимі. Мысалы: Неше қараң бар?— Бес-алты қарам бар.

Керік. Салт мінілетін, жұмысқа салынатын мал.

Көлік. Жұмысқа пайдалануға жарайтын ат, егіз, атандар.

Тұғыр (жуан тұғыр). Жүкке де, салт мініске де бірдей жүрген түлік.
Мысалы, мал дегенде жалғыз-ақ тұғыры бар. Ал, бұл «тұғыр» деген сөз бүркіттің қонып отырған тұғыр ағашын да, адамның қызмет орнын да айтады.

Құр мал. Қой мен ешкіден басқа малдың өмірі мінілмей жүргені. Мысалы, құр айғыр, құр ат, құр бие, құр атан, құр бура, тағы басқалары.

Малдың (төлдің) басы. Алғашқы деген түсінік береді, бірінші туған төлді, бірінші біткен малды айтады.

Жайланға мал. Көп мінілген көлік.

Бұлақтай (көлдей). Өте сүтті келген түлік.

Сайдың тасындай. Тұқымдары ірі, көрікті келген мал.

Қыдырлы мал. Ескілікті діни наным бойынша, берекелі өсімтал түлік.

Шоқ мал. Топ-топ болып өрісте жайылып жатқан түліктер.

Ірі қара мал. Сиыр мен түйе.

Уақ қара мал. Қой мен ешкі.

Түлік. Қой, ешкі, түйе, сиыр, жылқы.

Қытымыр мал. Сауылып үйретілмеген төлі бар түлік.

Сауын. Төрт түліктің сауылатындары.

Қара-құра. Алыстап жайылып жатқаи біраз ірі малдың қайсысы екенін
айыра алмағандықтан айтылады.

Жас мал. Бес-алты жастан кішірегі.

Жөнен мал. Малдың алты, жеті, сегіз жасқа келгендері.

Қартаң мал. Ірі түліктердің сегіз жастан, он жасқа дейінгісі.

Қартамыс мал. Түліктердің он, он бір, он екі жасқа келгендері.

Кәрі мал. Он екі, он үш, он төрттен жоғары жастағы түліктер.

Жасаған мал. Жиырма жастан асқан түліктер. Түліктердің жақсы
тұқымдары жиырма бестен отыз, қырық жасқа дейін келетіндері болады.

Бедеу мал. Өмір бойы төлдемейтін малдың ұрғашысы.

Таңасыру. Ұзақ жолдарға, ауыр жұмыстарға мініліп қиналып келген
көлікті жем, су бермей байлап, демін алдыру.

Қылаң. Боз мал. Бұл сөз, көбінесе, жылкыға айтылады.

Баран. Торы немесе қара жер түсті келген жылқы.

Шаңқан. Өте ақшыл келген боз жылқы.

Суыту. Салт немесе жұмысқа аса қиналмай мініліп келген түліктерді от оттатып, су ішкізбей белгілі бір уақытқа дейін байлап қойып, демін алдыру. Бұл суыт мінілген көліктің жүдеп кетпеуі үшін, арқасы кетіп, жауыр болмауы үшін, семіздей мінілгендерінің қызылмай болып кетпеуі үшін қолданылады.

Қаңтарылған (қаңтарылу). Түліктердің өріске жіберілгенде жайылмай тұрған кездері. Қыс болса, шеп бермей, қамалып, байлаулы тұрған малды да айта береді.

Қаңтару. Жұмысқа жегіліп және салт мінілген жылқының байлаулы тұрған жерінде оттап қоймауы үшін, үстіндегі ердің алдықғы қасына тізгінін іліп қою, немесе тізгінін шоқтық жалына шорт байлап, шылбырынан қазыққа байланылып қойылатыны айтылады.

Бұл артар мал жоқ. Мініп-түсерлік малдың жоқтығы немесе мініп-түсуге жарамды малдың болмағаны.

Жанбақты мал. Сауғанда тыпыршып жөнді сауғызбайтын, жетекке жүрмейтін, асау, жаман мал.

Кежір мал. Айдаусыз, кісінің жетегіне жүрмей табандап тұрып алуы.

Ауыздандыру. Жаңа туған төлінің шаранасын құрғатып, емізбей, тастап кететін жеруік немесе қытықшыл малды әрқашан да бір адам басынан ұстап, екіншісі төлін бауырына апарып, емшегін аузына салып емізу.

Қомағай (ашқарақ) мал. Үнемі шөп, жем жегісі келе беретін болдырғыш,
мінсе көтермейтін, тез арықтағыш мал.

Жүрдек мал. Өрісте тебіндеп тоқтамайды.