Тарихи процестерді математикалық модельдеу
блог
Соңғы онжылдықтарда тарих ғылымы барлық ғылым салаларымен байланыс жасап, өзгерістер енгізуде. Бұл процестің ең тән белгілерінің бірі тарихты басқалармен біріктіру тенденцияларының күшеюіне назар аударылады. Атақты француз тарихшысысы әрі талдаушысы Л. Февр былай деген тарихшылар, географта, заңгерде, әлеуметтанушыда, психологта тіпті математикта бола білуі қажет деген.
Компьютерлік технологиялар мен математикалық модельдеу ғылыми білімнің көптеген салаларында прогрестің катализаторына айналуда, қазіргі заманда оларды тарих ғылымында пайдалану әлі де өте шектеулі. Негізінде, математикалық әдістер әлеуметтік және тарихи деректерді статистикалық өңдеу және талдау үшін, клиометриялық зерттеулерде ғана белсенді қолданылады. В. В. Алексеевтің, Н. Н. Крадиннің және А. В. Коротаевтың бастамасымен жарық көрген Теория және тарихи методологиясы атты кітабында осы пәнаралық байланыстың әдістемелік рөлі туралы, оның қазіргі ғылым салаларымен байланысына тоқтала отырып ондағы математикалық, логикалық, экономикалық және макротарих, микротарих, клиометрика, клиодинамика ұғымдарына анықтама бере отырып олардың қолдану аясында мәліметтер береді. Н. С. Розовтың бастамасымен жарық көрген еңбектерінің қатарына «Әлеуметтік-тарихи танымдағы логикалық әдістер мен құралдар». Бұл зерттеуде фактор, байланыс, теориялық және тарихи кезеңдерінің жалпы құрылымы туралы олардың тарихшылар үшін әдеттегідей эмпирикалық материалмен жұмыс жасау барысы жайында жазылып, математиккалық салыстыру арқылы Бэкон– Миллдің индуктивті әдісі, INUS шарты, Буль алгебрасының аппаратын қолдана отырып тарихта қалай салыстыра есептеу керек екендігіне тоқталады.
Л. И. Бородкиннің клиометрикасыда тарихи математикалық және логикалық зерттеулердегі еңбектерін атап өтсек болады. Пәнаралық байланыстың әдістемелік рөлі, оның негізі әртүрлі пәндердің әмбебап ұғымдарының біртұтас топтамасы болуы керек, онда белгілі бір тарихи оқиғалар мен құбылыстарды шеңберде түсіндіруге болады және түсіндіру керек, оның зерттеудің соңғы нәтижесіне әсері мыналардың бірі болып табылады.
Пәнаралықтың құбылыс ретіндегі көп өлшемділігіне байланысты оны шартты түрде макро және микро деңгейлерге бөлетін бірнеше өлшемдерде зерттеуді болжауға болады. Бірінші жағдайда пәнаралық байланыстың қажеттілігі туындады. Тек шығу тегін зерттеуге тарихтың басқа пәндермен байланысының сипатына назар аудару керек. 1960-1970 жылдардағы тарихшылар негізінен макротеориялық тәсілдер (экономикалық циклдар, қақтығыстар теориясы, билік мәселесі). Жаратылыстану ғылымында кеңінен қолданылатын математикалық модельдер тарихи зерттеулерде сирек кездеседі. Мұның себебі әлеуметтік-тарихи процестерді модельдеудің күрделілігінде, әлеуметтік эволюцияның көптеген концепциялары мен факторларының әлсіз формализациялануында. Соған қарамастан, соңғы жылдары әлеуметтік тарих үлгілерін жасау саласында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді. Қазіргі уақытта қол жетімді модельдерді шамамен үш топқа бөлуге болады:
1) модельдер – жалпы тарихи заңдылықтарды анықтау мен талдауға және олардың тарихи процестерге әсер ететін әртүрлі факторлар арасындағы логикалық байланыстарды сипаттайтын когнитивтік схемалар түрінде бейнелеуге негізделген концепциялар қатарына Дж.Голдстайнды, И.Валлерстайнды, Л.Н.Гумилевті, Н.C.Розовты жатқызсақ. Мұндай модельдер жалпылаудың жоғары дәрежесіне ие, бірақ олар математикалық емес, таза логикалық.
2) нақты тарихи оқиғалар мен құбылыстарды сипаттауға арналған еліктеу түрінің жеке математикалық модельдері (Ю.Н.Павловскийдің, Л.И.Бородкиннің , Д.Медоуздың және Дж.Форрестер .. Мұндай модельдерде қарастырылатын құбылыстарға әсер ететін факторлар мен процестерді мұқият есепке алуға және сипаттауға басты назар аударылады. Мұндай модельдердің қолдану мүмкіндігі, әдетте, жеткілікті тар кеңістік-уақыт аралығымен шектеледі, олар белгілі бір тарихи оқиғаға «байланған» және ұзақ уақыт бойы экстраполяцияланбайды;
3) көрсетілген екі түрдің арасында аралық болатын математикалық модельдер. Бұл модельдер әрбір нақты тарихи жағдай үшін белгілердің егжей-тегжейлі сипаттамасын талап етпей-ақ белгілі бір әлеуметтік процестер класын сипаттайды. Олардың міндеті қарастырылатын типтегі процестердің жүруін сипаттайтын негізгі заңдылықтарды анықтау болып табылады. Осыған сәйкес бұл математикалық модельдер негізгі деп аталады. Тарихшылар мен әлеуметтанушыларда физиктер мен химиктердегідей зертханалық жабдықтар, реагент жинақтары, сынақ құралдары секілді жабдық құралдары жоқ. Әлеуметтанушылар, антропологтар және психологтар сауалнамалар мен бақылаулар арқылы жаңа деректерді жасай алады. Тарихшылар бұл жағынан олар ең қиын жағдайда, олар тек өткенмен, өткен оқиғалармен айналысады. Мұндағы құралдардың аналогы бұрынғы және болып жатқан фактілермен жұмыс істеу әдістері арқылы ғана болып табылады. Салыстыру үшін де жағдайларды таңдаудың барлық әдістері, сондай-ақ жалпыланған гипотезаларды құруды және тексеру логикасы арқылы қолдана білуі керек.
Тарихи процестерді математикалық әдісті қолдану арқылы бірнеше топқа жәктесек болады.Оларды:
· Бақылау және деректерді іздеу.
· Эксперименттеу және модельдеу
· Анализ және синтез, графикалық әдіс, индукция, жүйелілік әдістері арқылы пайдалана аламыз.
Бірінші әдісті қарастырсақ, кез келген ғылыми қызмет сияқты экономикалық зерттеулердің де эмпирикалық, яғни практикалық тәжірибеге негізделгенін атап өтеміз. Бұл экономикалық процестерді олардың нақты түрінде байқауды және шындықта болып жатқан фактілерді жинауды қамтиды. Мысалы, бақылау және нақты ақпаратты жинау арқылы белгілі бір кезеңде тауар бағасының қалай өзгергенін анықтауға болады.
Тарихи және логикалық әдістерге тоқталатын болсам, олар да бірлікте қолданылады. Олар әлеуметтік-экономикалық процестерді тарихи реттілікпен егжей-тегжейлі зерттеуді қамтиды, бірақ сонымен бірге бұл процестерді тұтастай бағалауға және жалпы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін яғни логикалық жалпылаулар.
Графикалық әдіске тоқталатын болсам, экономикалық ғылымдарда экономикалық процестер мен құбылыстарды бейнелеудің графикалық әдісі кеңінен қолданылады. Ол әртүрлі сызбаларды, кестелерді, графиктерді, диаграммаларды қолдануға негізделген. Осы құралдардың арқасында теориялық материалды баяндаудағы түсінікті және жинақылық қамтамасыз етіледі. Ғалымдар ХХ ғасырдағы социализмді құру тәжірибесінің нақты тәсілі мен ерекшеліктерін жан-жақты зерттеді. Әртүрлі елдерде зерттеуге бұл тарихи көзқарас олардың көпшілігіне әлеуметтік қызметкерлердің кең таралған туралы логикалық қорытындыға келуге мүмкіндік берді. Еңбекке ынталандыру бар елдер, экономиканың тиімсіздігі туралы, тауар тапшылығы туралы фактілерді білуге мүмкіндік болды. Кез келген теориялық зерттеу жалпылауды көздейді, басқаша айтқанда, бір ғана құбылысты яғни тарихи кезеңді, оқиғаны сипаттау шеңберінен шығып, салыстыруларды қолдануды көздейді. Мұнда негізгі назар жүйелі салыстыру логикасына, сондай-ақ жалпы гипотезаларды қайта құру және тексеру логикасына аударылады,яғни салыстыруға негізделген. Территориясының үлкендігі, халқының саны, оның жекелеген провинциялары, әлеуметтік қабаттары, әскер саны, орташа табыс деңгейі, сауаттылық деңгейі, урбанизация деңгейі және тағы да басқалар бастапқыда белгілі айнымалылар ретінде құрастырылады. Бұлардың айнымалылар ретінде болуы да, тарихтағы мәлімет деректерін адастырады. Тарихи құбылыстар:соғыс, әлеуметтік революция, модернизация, мемлекеттің ыдырауы, діни алауыздық және басқалар ауыспалы мәндер арқылы өрнектелетінін аңғару қиынырақ. Ең қарапайым және ең өрескел әдіс - 0 мәндері бар екілік айнымалыны пайдалану яғни(құбылыс жоқ) және 1 (құбылыс бар) -математиккалық салыстыру арқылы Бэкон– Миллдің индуктивті әдісі. Құбылыстың болуы туралы пайымдау.
Тарихи динамика – құбылыстардың уақыт бойынша өзгеруі,әдетте сәйкес айнымалылардың мәндерін өзгерту ретінде түсініледі. Фактор - бұл басқа айнымалыға себеп-салдарлық әсер ететін айнымалы. Төртінші кезең немесе логикалық-эвристикалық талдау қызығушылық құбылысын түсіндірме мәндерінің өзгеру динамикасы түсіндіруге мүмкіндік беретін, осындай комбинацияның тиісті түсініктемелерінің жиынтығын анықтау мақсатында жүйелі салыстыру болып табылады. Мұндай іріктеу жалпы халықтың арнайы таңдалған және топтастырылған жағдайларын талдау арқылы жүзеге асырылады. Айнымалыларды салыстыру және нақты жағдайларда заңдылықтардың көрінісін логикалық талдау нәтижесінде түсініктемелердің комбинациясы ретінде гипотеза тұжырымдалады. Бұл кезең ең жақсы құрылымды, ол логикалық әдістер мен құралдардың тұтас жиынтығымен қамтамасыз етілген.
Бэкон-Милл әдістері эмпирикалық әдістерге жатады деп есептеледі. Мысалға: Дюркгеймде суицидтің әртүрлі әлеуметтік сипаттамалары туралы статистикалық мәліметтер болған, бірақ оның индивидуализм деңгейі туралы ешкім жазбаған. Зерттеушілер француз протестанттарында индивидуализм француздарға қарағанда жоғарырақ деген болжам жасады, католиктерге қарағанда. Осыған сәйкес эмпирикалық гипотеза: Францияда өзіне-өзі қол жұмсағандар арасында протестанттар көп католиктер. Эмпирикалық гипотеза расталған сайын теорияның сенімділігі арта түседі.
Клиометрия– экономикалық теория мен сандық көрсеткіштерді белсенді пайдалануға негізделген экономика тарихындағы негізгі зерттеу бағыттарының бірі математикалық және статистикалық әдістер мен модельдер. 1960 жылы желтоқсанда бірінші рет «Экономикалық тарих журналында Клиометрика термині алғаш пайдаланылып» басылып шықты. 1960-1980 жылдар аралығында тарих пен экономиканың тоғысқан жерінде пайда болып клиометрикалық пәнаралық бағыт пайда болған. Клиометриялық модельдердің бейімділігн ікөздеу процесінің байыпты, әдейі емес, бұрмалануына - математикалық модельдер ретінде олар тек сандық деректерді ескереді. Бұл жерде математиканың бірнеше ондаған жылдар бойы дамып келе жатқанын айта кеткен жөн. Сапалы құрылымдарды зерттеуге сәйкес клиометрлердің барлық дерлік зерттеулері сандық және сандық емес «сапалық» айнымалылармен қатар (тиістілікті) қамтиды.
Қорытындылай келетін болсақ, көптеген ойшылдар тарих пен жаратылыстану ғылымдары арасында сапалық айырмашылық бар екендігі, өйткені тарихи процестер тым күрделі және шын мәнінде физикалық және биологиялық процестерден ерекшеленеді. Өткен ғасырдың ортасына дейін әлеуметтанушылар құл еңбегіне негізделген экономикалық жүйелер, негізінен, еңбекке негізделген жүйелерге қарағанда тиімділігі төмен деген пікірде болды. Алайда, экономика тарихшылары, олардың арасында болашақ Нобель сыйлығының лауреаты Роберт Фогель болған кезде, Америка Құрама Штаттары үшін қол жетімді деректердің үлкен көлемін талдап, олар құлдардың бос фермерлерге қарағанда уақыт бірлігінде айтарлықтай көп өнім өндіретінін анықтады.
1. Бёдекер Х.Э. (ред.) История понятий, история дискурса, история метафор
2. В. Н. СИДОРЦОВ МЕЖДИСЦИПЛИНАРНОСТЬ В ИСТОРИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ
3. Савельева И. М., Полетаев А. В. Микроистория и микроанализ // Историк в поиске. Микро- и макроподходы к изучению прошлого. М., 1999.
4. Теория и методология истории: учебник для вузов / Отв. ред. В. В. Алексеев, Н. Н. Крадин, А. В. Коротаев, Л. Е. Гринин. – Волгоград: Учитель, 2014. – 504 с.