Өз-өзіне қол жұмсау жастарға қарағанда егде жастағы адамдарда жиі кездеседі. Әлі де бүкіл әлемде кеш балалық және жасөспірімдік шақта өлімнің негізгі себептерінің бірі болып табылады.
Көптеген өрендердің өмірін тікелей жоғалтуға әкеліп қана қоймай, бұзатын психоәлеуметтік жағымсыз әлеуметтік-экономикалық салдарға әкеледі. Қоғамдық денсаулық тұрғысынан алғанда, арасындағы суицид - шешуге болатын басты мәселе. Мінез-құлқына ықпал ететін қауіп факторлары туралы жақсы түсінік қажет. Шағын шолу осы саладағы зерттеулермен анықталған кеш мектеп жасындағы балалар, жасөспірімдерге ең маңызды қауіп факторларына қысқаша шолу жасайды. Табылған негізгі қауіп факторлары: бұзылулар, бұрынғы әрекеттері, жеке тұлғаның ерекше сипаттамалары, генетикалық жүктемеменстресстерді тудыратын отбасылық процестер. Шабыттандыратын модельдерге әсер етуге суицид өау құралдарының болуы. Факторлардың күрделі өзара әрекеттесуін одан әрі аша білу арасындағы алдын алудың тиімді стратегиясын әзірлеу үшін өте өзекті болып табылады.
Кейбір дәлелдері бар зиян келтіру әрекеті ретінде анықталады. Жыл сайын дүние жүзінде сегіз жүз мыңнан астам соның салдарынан көз жұмады. Әлі нақты жағдайларды жете бағаламау керек. Тіркеу көбінесе сот органдарын тартатын күрделі процесс. Мойындалмау не жазатайым оқиға басқа себебі ретінде қате жіктелуі мүмкін. Кейде сезімтал табиғаты оны қоршап тұрған тыйымға байланысты мойындалмайды немесе хабарланбайды. Өзін өлтіру әрекеттері әкелмейтін суицидтік мінез-құлық әлдеқайда жиірек. Нақты қарағанда шамамен он есе жиірек деп бағаланады. Әрекеттерінің болжамды жаһандық таралуы шамамен мың ересек адамға үшеуі құрайды.
Салыстырмалы түрде айтсақ, егде жастағы топтардағы ең жиі кездесетін алғашқы ондығына кірмейді. Фактілер жалпы алғанда бұл көрсеткіштер соңғы онжылдықтарда анық тұрақты түрде төмендей алмағандығы туралы тұжырыммен бірге ғалымдар саясаткерлер арасында алаңдаушылық тудырды. Сондай-ақ, орасан зор теріс салдары туралы халықтың жалпы санасы өсуде көптеген өмірін тікелей жоғалту себебінен шықты. Кең ауқымды қоғамдағы бұзылатын психоәлеуметтік жағымсыз әсерлерменбайланысты. Қоғамдық денсаулық тұрғысынан алғанда, арасындағы тиімді алдын алу шаралары арқылы шешілетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Келесіде шағын шолу осы домендегі ғылыми зерттеулермен анықталған ең маңызды қауіп факторларына қысқаша шолу жасайды.
Өмірдің бұл кезеңі бір уақытта бірнеше салада бір күйден екінші күйге ауысумен, өзгерістермен ауысу сипатталады. Өмірдің маңызды нақты бағыттары туралы шешім қабылдауы керек. Мысалы, мектеп, өмір сүру жағдайы, құрдастар тобы. Арада тұрақты, өзгеретін және физикалық процестерге ұшырайды. Елеулі туыстарықұрдастарынан үлкен үміттерге, кейде тым жоғары тап болады. Жағдайлар сөзсіз белгілі дәрежеде дәрменсіздікті, сенімсіздікті, стрессті бақылауды жоғалту сезімін тудырады. Қиындықтарды шешу сәтті күресу тұрақты өмір сүру жағдайы, жақын достық, құрылымдық негіз ресурстар сияқты маңызды қолдауына қол жеткізуі керек. Тәуекел факторлары бұзатын не кедергі қарастырылуымүмкін. Соңғы онжылдықтарда негізгі ақпарат берушілермен сұхбаттар жазбаларды зерделеуді, сондай-ақ жастар үшін қауіп туралы маңызды ақпаратты ашатын әрекеттенген адамдардың кейінгі зерттеулерін қамтитын бірнеше популяциялық аутопсия зерттеулері жүргізілді. Ықпал етуі мүмкін екендігімен келіседі. Сайып келгенде, әрбір суицид генетикалық, биологиялық және әлеуметтік факторлардың ерекше, динамикалық күрделі әрекеттесуінен туындайды. Соған қарамастан, жоғарылауымен анық байланысты болатын түрлерін анықтауға болады. Профилактикаға қатысты өте маңызды.
Нашақорлық, атап айтқанда, алкогольді теріс пайдалану, әсіресе егде жастағы жасөспірімдер ер адамдарда қаупімен қатты байланысты. Қайтыс болған адамдардың шекаралық қоғамға қарсы тұлғалық бұзылулар сияқты болды. Көбінесе тамақтану бұзылыстары бар, атап айтқанда,анорексия жүйкесінің, шизофрениямен ауыратын адамдардың себебі бар. Ақырында мазасыздық бұзылыстары арасында байланыстар табылды. Бірақ жағдайларда жиі кездесетін көңіл-күй мен нашақорлық бұзылыстарының әсерін бағалау қиын. Жалпы бұзылулардың ілеспелі болуы айтарлықтай арттырады. Әсіресе аффективті нашақорлық бұзылыстары арасындағы ілеспелі аурулардың жоғары таралуы маңызды. Көптеген зерттеулер әрекеті зиян келтіру арасында күшті байланысты табады. Негізінен әрекеті азырақ ниетінің дәрежесімен байланысты екені анықталды. Импульсивтілікпен байланысты үдеріс апталарға, айларға, тіпті жылдарға созылуы мүмкін екенін білсек те, ойлар нақты аяқталатын көшу көбінесе кенеттен, күтпеген жерден жасөспірімдерде болады. Әртүрлі, жиі күшті және аралас көңіл-күйдің ауытқуларын басқарудағы қиындық салалардағы жаңа үнемі өзгеріп отыратын қиындықтарға қарсы тұру табылады. Мүмкін ішінара бионеврологиялық әсер еткен. Құрдастарына қарағанда проблеманы шешу дағдылары нашар екені анықталды. Мінез-құлқы біршама пассивті көзқараспен сипатталды.Мәселені басқа біреу шешуін күту қарапайым мәселелерді күрделі тұлғааралық мәселелерді болды. Кейбір зерттеушілер бұл контексте есте сақтаудың ақауларын көрсетеді. Өткендегі тиімді шешімдер туралы егжей-тегжейлі естеліктер аз. Басқалары мұны жиі кездесетін қатаң ойлау процесімен байланыстырады. «Дихотомиялық ойлау» деп аталатын тәсілінде адамдар оқиғаларды бастан кешіреді. Тәжірибелерін нюанс пен градация үшін аз орынмен толығымен «қара» не «ақ» жақсы немесе мүлдем жаман деп көрсетеді. Өзимиджіне де әсер етеді. Мәселелерді шешудегі көңіл-күйді реттеуде мұндай қабілетсіздік көбінесе сенімсіздікті, өзін-өзі бағалаудың төмендігін тудырады. Ашулану агрессивті мінез-құлыққаэмоционалдық дағдарысқа әкелуі мүмкін. Перфекционист тұлғалармен үйлеседі.
Жастардың көптеген мәселелерін шешуде қолдаудың маңызды көздерінің бірі - өмір сүретін не өскен отбасылық контекст. Көптеген зерттеулерде отбасы құрылымы процестеріне қатысты бірнеше қауіп факторлары суицидтік мінге байланысты болды. Жасөспірімдер арасындағы жағдайларында отбасылық факторлар әсер етеді. Маңыздылардың бірі отбасы мүшелерінің арасындағы бұзылулардың тарихы. Әсіресе депрессия есірткіні теріс пайдалану. Бұзылулар баланың құлқына тікелей әсер ете ме, дәлірек айтқанда отбасылық контекст нәтижесінде балада туындаған жанама әсер ете ме, белгісіз. Зерттеушілер арасында суицидтік мінез-құлықтыңжоғарылағанын анықтады. Тұжырымның тетіктері туралы көп пікірталас болды. Балада еліктеу түрі болуы мүмкін. Асырап алу бойынша зерттеулер алған туыстарға қарағанда биологиялық туыстарымен көбірек сәйкестігін хабарлады. Генетикалық түсініктемеге көбірек назар аударады. Соңғысы кейде білмеуінен бұрын болғанымен сәйкестеледі. Мүмкін, генетика еліктеу екеуі рөл атқарады. Отбасындағы қарым-қатынастың нашарлығы баламен немесе баланың проблемалары туралы ғана емес, жалпы отбасы мүшелерінің арасында көптеген жағдайларында кездеседі. Оқиғаларының фондық тарихында тек қатысты ғана емес, отбасы арасындағы мәселелерді шешу тәсілі ретінде кездеседі. Ажырасуы осыған әлсіз қауымдастық толық емес отбасында өмір сүрудің практикалық, қаржылық салдарымен ажырасуға байланысты шатастырылуы мүмкін.
Белгілі бір маңызды оқиғаларға тікелей байланысты әрине өте алуан түрлі болуы мүмкін. Стресстік жағдайлардың кей түрлері басқаларға қарағанда жиі байланысты екені анықталды. Жаңа міндеттерді шешу, жеке тұлғаны қалыптастыруменөзіне деген сенімділікті орнату жағдайында көпшілігі құрдастар тобының бір бөлігі болуға, жаңа жақын қарым-қатынастарды дамытуға, сенімділікпен қауіпсіздікті орнатуға үлкен мән береді. Қарым-қатынастың үзілуі, достардың қайтыс болуы құрдастарының қабылданбауы сияқты тұлғааралық жоғалтулар үлкен әсер етуі мүмкін. Қорлау, киберқорлау, физикалық, жыныстық тәртіптік қиындықтар болды. Жас адамдар егде жастағы адамдарға қарағанда, басқалардың мінез-құлқы арқылы жұқтыруға бейім келеді. Бірнеше зерттеушілер жұқпалы емес, еліктеу терминін қолдануды ұсынады. Жұқпалы ауру жұқтырған адамдардың әрекет ету өз бетінше шешім қабылдау қабілетін болдырмайтын түрін білдіреді. Еліктеу модельдеу арқылы үйренуді, модельдің мінез-құлқын бақылау арқылы жаңа мінез-құлық үлгілерін меңгеруді білдіреді.Әрекеттеріне еліктеу макродеңгейде туындауы мүмкін. Модельдің сипаттамалары маңызды. Жалпы модель арасында ұқсастықтар болған кезде берік байланыс болған әсерлері күштірек болады. Қаншалықты қабылданса, жағымды, түсінікті, кейде тіпті таңғаларлық батыл бағаланады. Жастар соғұрлым оған еліктейтін болады. Көрсету жиілігі мен тәсілі маңызды. Зерттеулер доза-әсер байланысын көрсетті. Адамдар әдетте шешімге екіұшты болады. Ойдан нақты көшу көбіне өткір реакция ретінде импульсивті түрде жүреді. Жұмсау құралдарының болуы сол сәтте нақты жағдай үшін маңызды болуы мүмкін. Таңдалған әдіс әрекеттің қабілеттілігін анықтауы мүмкін. Кейде кездесетін ұлттық үлгілерге байланысты. Осыған сәйкес балалар асылып, биік жерден секіру немесе көлікке жүгіру, сақтап қойған рецепт бойынша жазылған дәрі-дәрмектермен улану арқылы жүзеге асырады. Жасөспірімдер әртүрлі әдістермен асуға, уланудан басқа жас жігіттер атыс қаруын қолданады. Физикалық қолжетімділігін шектеу алдын алу стратегияларында маңызды болуы мүмкін екенін көрсетті. Когнитивті әкелетін маңызды рөл атқаруы мүмкін. Сенсацияланған бұқаралық ақпарат құралдарында хабарлау немесе әдістері туралы егжей-тегжейлі интернет ақпараты өршіп кетті.
Қорытынды: жеткіншектердің басты проблемасы болып табылады. Табиғаты бойынша денсаулық осал топ болады. Балаларда салыстырмалы түрде сирек болса да, оның таралуы жасөспірімдік кезеңде айтарлықтай артады. Еуропалық аймақта көрсеткіш аздап төмендегенімен, бүкіл әлем жастар арасындағы жетекші осылайша мезгілсіз айтарлықтай соқтырды. Санымен мағынасыз қайғы-қасірет әлеуметтік азаптарға жауапты. Күрделідинамикалық бірегей өзара әрекеттің нәтижесі болжау бойынша жеке әрекеттер сәтсіздікке ұшырайды. Екінші жағынан, тәуекел туралы біліміміз айтарлықтай артып келеді. Психикалық бұзылулар тұлғаның ерекше сипаттамалары, генетикалық жүктеме отбасылық процестер тудыра шабыттандыратын модельдерге әсер ету табылуда.Алдағы жалғыз жол азайтумен кешенді көп секторлы бастамаларын қамтамасыздандыра қорғау факторларын мүмкіндігінше күшейту қажет. Негізгі стратегиялары халыққа негізделген болуы мүмкін денсаулықты нығайту, білім беру,тұрақтылық туралы науқандар арқылы хабардар болу. Болашақта сәтті әрекеттерін арттыру үшін суицидтің күрделі үдерісін одан әрі ашу ағымдағыжоспарларына басымдықтар мен міндеттемеберіледі. Бүкіл өмірі алда, жиі айтылады. Аяқтау туралы ойлауы мүмкін деген идеяның достары, отбасылары қоғамдастығындағы басқа адамдар үшін қиын болуы мүмкін. Бірақ өз-өзіне қатынас жасайтын радарында болуы керек. Негізгі қауіп бірі - депрессия, мазасыздық жарақат сияқты мәселесі. Қайтыс болған адамдардың көпшілігі денсаулық жағдайымен күрескені толық дәлелденген.
Тұран» университеті, «Журналистика және аударма ісі» кафедрасы, «Журналистика» мамандығының 1-курс студенті:Битимова Инкара
Ғылыми жетекші:Қаршығаева Айнұр” Журналистика және аударма ісі кафедрсының қауымдастырылған профессоры,филология ғылымдарының кандитаты