Шоқан-публицист

Орталық Азияның революцияға дейінгі кезеңдегі шетелдік зерттеушілерінің ғылыми еңбектерін гипермәтіндер призмасы арқылы қарастырады, оларды салыстыру Алтай, Жетісу және Шыңжаң түркілерінің тарихына, гидрологиясы мен этномәдениетіне қызығушылық танытқандар үшін ерекше баға береді. Түркі қоғамдастығының ішінде жазу мен мемлекеттіліктің бар екендігі туралы дәлелдер бар. Өңірді қазақ зерттеушілерінің ішінде ізашар мәтіндерін сыни тұрғыдан меңгерген Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың еңбектері белгілі. Оның жазбаларында бірқатар еуропалық саяхатшыларға сілтемелер және Қытай дереккөздерінің ерекше аудармалары бар, шығыстанушы Н.Я. Бичурин Жаһандану дәуіріндегі заманауи шығыстанушының құралдары гипермәтіндер сияқты дереккөздерді талдаудың жаңа әдісімен толықтырылды. Цифрландыру әдісімен ірі кітапханалар мен мұрағаттардың сайттарында бүгінде сирек қолжазбалар мен баспа басылымдары орналастырылады. Бұл сирек кездесетін басылымдарға қол жеткізуді әлдеқайда жеңілдетеді және әртүрлі жылдардағы басылымдардың мәтіндерін салыстыруға мүмкіндік береді. Мен 1904 жылы жарияланған гипермәтіндерді, Шоқан Уәлихановтың есептері мен жазбаларын зерттеді. Оны кейінгі, кеңестік кезеңмен, қайта басып шығарумен салыстыру түпнұсқадан айтарлықтай алып тастауды анықтайды. Түркі социумының тарихы мен құрылымына, тұрғындардың жекелеген кәсіптеріне қатысты қазақ ғалымының бірқатар ескертпелері бүгінде археологиялық олжалар арқылы расталып отыр. Мақала Шоқан Уәлихановтың шығыстанушы және Шыңжаң зерттеушісі ретіндегі еңбектерін өзектендіреді, 1904 жылғы басылымда айтылған терминдердің тарихнамасы мен экскурсия жасады. Атап айтқанда, "ауыз" (ұста) сөзінің түркі тілдерінен (қазақтар, татарлар, қырғыздар, қарақалпақтар, өзбектер, якуттар) бұрын көші-қон және тауар-айырбастау операцияларының нәтижесі ретінде Кавказдың бірқатар түркі емес халықтарынан (даргиндер, грузиндер, армяндар) алынғанын анықтай алды. Ш. Уәлихановтың еңбектерінде гидронимдер мен оронимдер Алтай-Шыңжаң жерінің, түркі халықтарының тарихи тұрғылықты жерінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде, әлі күнге дейін дәлелді түсініктеме алмаған басқа да қызықты мәліметтер көрсетілген.

Інжу-Маржан Отарбаева
Әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық Университетінің
1-курс студенті