Шоқан-публицист

Қазақтардың бұрынғы тұрмыстарын, соның ішінде Шоқан Уәлихановты суреттеген байқаушылар мен зерттеушілер исламды қазақтар сенімді меңгергенін атап көрсеткен. XIX ғ.тіпті отырықшыОрта Азия тұрғындары секілді қазақтардың өмірінемұсылмандық терең ене қойған жоқ. Далаға өмірсүру үшін бейімделу қажет болатын қатынастаржүйесі келді. Қазақстандық қоғамдытрансформациялау процесінің күрделі тетігі іскеқосылды. Қазақстандық интеграцияның пайдаболуы осы үдерістің тараптарының бірі болды. Шоқан Уәлиханов осы интеллигенцияның жарқынөкілі болып табылады. Шоқан ШыңғысұлыУәлиханов-көрнекті шығыстанушы ғалым болғаналғашқы Қазақстандық ағартушылар мендемократтардың бірі . Ол былай деп жазды: оныңшынайы шақыруын қырғыз публицисі немесеқырғыз оқырмандарына жазатын әдебиетшіжасаған, ал өмірі одан шығыстанушы ғалымнемесе қырғыз туралы жазатын орыс әдебиетшісіболғысы келген. Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов - қазақтың тұңғыш кәсіби ғалымы, көрнектішығыстанушы, географ, этнограф, тарихшы жәнефольклоршы, суретші, әскери және дипломат, демократ, Қазақстан мен Орталық Азияхалықтарының мәдениетін зерттеуші.

Шоқан Шыңғысұлы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1865) - қазақтың ұлы ғалымы шығыстанушы, тарихшы, этнограф, географ, фольклоршы, аудармашы, журналист, саяхатшы 1835 жылы Қостанай маңындағы Құсмұрын бекінісінде дүниеге келген. Шоқан татар-мұсылман ағартушылығына өте сыни көзқараспен қарайды, ол исламның қалыптасуының осы кезеңімен салыстырады.

Ғалымның мұрасы Х1Х ғасырдың екінші жартысында орын алған көптеген оқиғалар мен құбылыстарды түсінуге, Қазақстанның тарихи өткенін ғана емес, бүкіл Еуразия және Орталық Азия өңірлерін қайта қарауға, интеграция үдерістерімен анықтауға көмектеседі. Бұл жұмыстың негізгі ережелері-Шоқан Уәлихановтың өмірі мен қызметі, мұрасы өркениеттік және геосаяси процестердің ішкі процестерін позициялық қайта қарастырудан басталмаған. Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивтісалдары аясында орыс-қазақ қатынастарыныңқалыптасуындағы ғалымның рөлін бағалау біріншіорынға шығады.

Шоқан Уәлихановтың ғылыми зерттеулеріндегіосындай аспектілердің бірі религиялық мәселеболып табылады. Өз еңбектерінде ол религия менмәдениеттің өзара әрекеттесу аспектілерінқарастырды. Осы тақырыпта ол барлығын өзініңаяқталмаған"даладағы мұсылмантуралы"мақаласымен құттықтады. Бұл патшаәкімшілігі үшін арнайы жазылған сот реформасытуралы жазба болды.

Х1Х ғасырдың екінші жартысында, атап айтқанда1850-1860 жылдар аралығында патшалық Ресейдәстүрлі қазақ элитасымен ынтымақтастықтантікелей командалық әкімшілендіру жүйесін енгізугекөшеді. Қазақстанда исламға қатысты осысаясаттың басты мазмұны дала комиссиясын құружәне оның қызметі және 1868 жылғы реформаларболды.

Дала комиссиясы, біріншіден, қазақтардыңисламдану деңгейін анықтау үшін, екіншіден, олардың христиандануын арттыру мүмкіндігінанықтау үшін құрылды. Комиссия жұмысыныңқорытындысы екі Құпия жазбадашығарылды:"қырғыз даласындағы магометанизмжәне қырғыздардың рухани істерін басқарутуралы","Қырғыз даласында христиандықтыңтаралуы туралы". Өзінің ғылыми беделінің, қазақстандық элитаға бейілділігінің және әкімшілермен және қоғам қайраткерлерімен кең ауқымды байланыстарының арқасында Шоқан қазақтарға қатысты жаңа үкіметтік бағыттың қалыптасуының эпицентрінде болды. Далакомиссиясы конфессиялық мәселелердеУәлихановтың сараптамалық қорытындыларынпайдаланып, оны дала тіректерінің білгірі депсанады. Дала комиссиясының еңбегінде, оныңқорытындыларында Шоқанның 1868 жылғы заңбабының мазмұнына әсер ететін көзқарастары менойлары кездейсоқ емес