Шешен сөз шебері - Әйтеке би
Қазақ тарихында өзінің жасампаздық қызметімен өз халқы мен елінің тарихи өткенінде терең із қалдырған тұлғалар аз болған жоқ. Уақыт өте келе олардың халықтың тарихи санасын қалыптастырудағы рөлі арта түседі. Осындай тарихи тұлғалар шоғырында Әйтеке би ерекше орын алады.
Бүгінгі күнге дейін қазақ халқының үш ұлы ұлының, үш даңқты данагөйдің — Төле би, Қазыбек би және Әйтеке бидің есімдері бізге жеткен. Дәл солар қазақтар үшін ұлттық бірліктің айнымас символына айналды. Олардың біздің тарихымыздағы маңыздылығын асыра бағалау мүмкін емес.
Әйтеке бидің мына сөздері:" Халықтың көз жасы күн сәулесінде де кеуіп кетпейді"," Менің өмірім халыққа тиесілі, маған тек өз өлімім ғана тиесілі " — тірі кезінде аңызға айналған үш ұлы бидің өмірге деген көзқарасы мен мағынасын дәл жеткізеді. Әйтеке биге тиесілі Кіші жүзден шыққан Төрткардың рулық бірлестігі, Кіші жүздің бірқатар қазақ руларының едәуір бөлігі сияқты, билік етуші әулеттердің ұрпақтары арасындағы соғысқа жиі ауысатын үлестік билік үшін тоқтаусыз күреске байланысты оңтүстікке қоныс аударып, осы кеңістікті ұзақ уақыт өз көшпенділерімен иемденді.
Әйтеке би- XVII ғасырдың саяси қайраткері. Әйтеке би Байбекұлы Қазақстан заңдарының қалыптасуына елеулі үлес қосып, қазақ тайпаларының бірігуіне өз үлесін қосты. Мақалада Әйтеке бидің Қазақстан тарихында қандай із қалдырғаны туралы жазылған .
Әйтеке бидің атасы Жалаңтөс Самарқандтың билеушісі болған. Байбектің есімін алған әкесі өзбек алшын руынан шыққан. Оның үш баласы болды: Қашқын, Кешубай және Әйтеке.
Әйтеке 1644 жылы дүниеге келіп, ағаларының кенжесі болған. Бала бес жасында сауаттылықты зерттей бастады. Алдымен оның білімі мулла болды. Уақыт өте келе Әйтеке Шердор медресесінде білім алады. Исламның рухани-ағартушылық білімі жас жігітті математика, дін, география, астрономия, тарих туралы біліммен қаруландырды. Әйтеке би өзбек, шағатай, парсы тілдерін меңгерген. Жас жігіт шешендік өнер мен дипломатияның құпияларын білді.
Әйтеке саяси мансабын ерте бастаған. 21 жасында ол Бұхара мен Самарқандтың қазақ және өзбек тайпаларының бас биі болды. Ал 25 жасында Кіші жүзде аға би болып жарияланды.
Тәуке, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би хандары ортақ іске — Қазақстан халқы мен жерін біріктіруге байланысты даңққа бөленді. Кейін Әйтеке би Тәуке ханның кеңесшісі, оң қолы болып тағайындалады.
Ұлы қазақ биінің рулық қауымы Оңтүстік жерлерге көшіп, оларды біртіндеп басып алды. Бұл ішкі жанжалдар мен Кіші жүз руларының арасындағы билік туралы дауларға байланысты болды. Сондықтан ұлы би көп уақытын далада өткізді.
Әйтеке бидің Отанға деген шынайы махаббатын бейнелейтін: "Егер сен бай болсаң, халыққа пайда әкел. Егер сіз жауынгер болсаңыз, жауды жеңіңіз. Егер де сен бай болсаң, халыққа пайда әкелмесең, жауынгер болсаң, жауға тойтарыс бермесең, онда өз еліңнің бөтен адамы боласың" деген сөздері сол замандағы адамдарды батылдыққа, елін сүйуге шақырды.
Әйтеке би Қазақ хандығының сыртқы және ішкі саясатымен байланысты мемлекеттік істерді шешуде хан кеңесінде маңызды рөл атқарды. Ол қазақ халқының тәуелсіздігі мен бірлігін, жақсы жабдықталған және оқытылған әскерді құруды жақтады.
Ұлы Әйтеке би ең жас би болғанымен, құрметті адамдар арасында беделге ие болған: ол үш жүз билеушілерінің тұрақты жиналыстарына қатысушы, онда тайпаларды біріктіру мәселелері талқыланып, жүздер, ауылдар, рулар арасындағы жанжалдар шешілді. Онда Әйтеке би өзін шебер шешен, талантты дипломат ретінде танытты. Қарсыластарын өз кінәсіздігіне сендіру үшін Әйтеке би дәлелді дәлелдерді іріктеп алды. Әйтеке бидің саяси қызметіндегі маңызды кезең-жоңғар басқыншыларына қарсы күреске қатысу және "Жеті Жарғы"заңдары деп аталатын Тәуке ханның заңдарын жасау болды. Олардың арқасында қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық нормалары заңды түрде бекітілді.
Қазақ биінің қайтыс болған күні туралы нақты ақпарат жоқ. Ғалымдардың пайымдауынша, ол 56-57 жасында қайтыс болып, Өзбекстанда, Қазіргі Нұрата ауданының аумағында жерленген.
Әйтеке бидің қызметі қазақ жері тарихындағы ең күрделі кезеңдердің бірімен байланысты: ол кезде қазақтар жоңғар шапқыншылығына қарсы тұрған. Әйтеке би Қазыбек би мен Төле би сияқты дана адамдармен бірге билік жүргізген. Олардың одағы "үш дума билеушілерінің қауымдастығы"деп аталды. Олар тайпалардың, ауылдар мен қауымдастықтардың ортақ мүдделерін қорғады, әрқашан халықтың жағында болды.
Кіші жүзде билік құрған Әйтеке би: ішкі жанжалдарды шешуге көмектесіп, билердің дауларын татуластырып, әскери басшыларға құнды кеңестер берген. Оның қызметі көптеген тайпаларға және қанды қақтығыстар көмектесті.
Ол Қазақ хандығының таяу және алыс елдермен қарым-қатынасындағы саяси мәселелер шешілген кезде сот функцияларын атқарды. Кіші жүздің басшысы ретінде Әйтеке би дипломатиялық істермен айналысты — Қырғызстанның руларымен және қауымдарымен, Қарақалпақ қауымдарымен байланысты дамытты, Ресеймен сауда байланыстарын орнатты.
Әйтеке би қазақ жерін біріктіруді және соғысқа қабілетті армия құруды жақтаушы болған. Тәуке ханмен бірге Жоңғар басқыншыларына қарсы күрес ұйымдастырды. Әйтеке би қазақ тайпалары мен ауылдарының бірігуі үшін жұмыс істеді. Ол үшін заңнамалық және құқықтық жүйелерді өзгерту қажет болды. Тәуке ханмен бірге Әйтеке би "Жеті жарғы"заңдар жинағын әзірлейді.
Заң жобасы келесі мәселелерді реттеді:
♦ Жер туралы даулар;
♦ Отбасылық істер: неке, ажырасу, мүлікті бөлу;
♦ Әскери міндеттер және әскерлерді бөлу;
♦ Сотта отырыстардың, талқылаулардың тәртібі мен қағидалары. Қылмыс үшін жауапкершілік;
♦ Кісі өлтіру және мертігу үшін жазалау шаралары;
♦ Мұраны бөлу (жесірлердің құқықтары туралы заң деп аталады).
"Қан үшін қан" ережесін тиісті жазалау шаралары алмастырды. Бұл қазақ жерінде бейбітшілік орнатуға септігін тигізді, басқа елдермен дипломатиялық қарым-қатынастарды дамытуға көмектесті. Әйтеке би Тәуке ханның оң қолы болған. Ұлы хан қазақ қауымдары мен ауылдарының мүдделерін қорғады, жерлерді біріктіруді жақтады. Тәуке ханның басты еңбегі — қанды өзара тартыс, билік үшін үнемі күрес кезінде Қазақстанның барлық халықтарының бірігуі болып табылады. Тәуке хан бытыраңқы жерлерді заңдар мен Конституциямен біртұтас мемлекетке біріктіру үшін көп жұмыс жасады. Бұл ойраттармен және орыстармен сыртқы саяси қатынастардағы тепе-теңдікті нығайтты, халықты біріктіруге және жоңғар жаулап алушыларының шабуылына тойтарыс беруге көмектесті. Әйтеке бидің ақылды кеңестері ханға осы мақсатқа жетуге көмектесті.
Еліміз Әйтеке бидің бізге қалдырған нақыл сөздерін, еліміз үшін жасаған істерін ұмытпайды. Ұлы шешен арнап көптеген көшелер, ескерткіштер бар. Ақтөбе облысындағы бұрынғы Қарабұтақ және Комсомол аудандары біріктіріліп, қазір Әйтеке ауданы аталды.Оның есімімен Қазақстанның ірі қалаларындағы көшелер аталған. 2009 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасы бойынша белгілі қазақ биінің күлі жерленген жерде кесене тұрғызылды. Құрылыс 9 айға созылды. Кешеннің ауданы - 6 гектар. Оның аумағында мешіт, қонақ үй және саябақ бар.
Қорытындылай келе, Әйтеке би өмір бойы туған халқының бірлігі мен ұлттық тәуелсіздігі үшін күресті. Әйтеке би даналығы мен көрегендігінің арқасында үлкен құрмет пен сыйға ие болды. Оның кеңестерін ауылдар мен тайпалардың басшылары, әскер командирлері бағалады. Ол елдер арасындағы дипломатиялық қатынастарды дамытты. Ұлы бидің барлық осы жетістіктері ұрпақтарының есінде.
Аманжолова А.Н Әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық Университетінің www,kaznu.kz.
Дінтану мамандығының 2-курс студенті
Жетекшісі ҚазҰУ,аға оқытушысы Тунгатова У. А.