«ХАЛЫҚ ҰЙҒАРСА, ХАН ТҮЙЕСІН СОЯДЫ»
Менің қозғағалы отырған тақырыбым қазіргі күннің өзекті мәселесіне айналып үлгерген Баян Алагөзованың «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» телехикаясы жайлы болмақ. Телехикаяны тамашалап үлгермеген жандар үшін түсіндіріп өтейін.
Бұл махаббат дастаны Қарабай мен Сарыбайдың аңшылықта жүріп ант берісіп, бел құда болғанынан басталған. Сарыбай опат болған соң Қарабайдың ақымақтығы мен сараңдығының кесірінен берген сертінде тұрмай, қызын алып көшіп кеткендіктен, екі жас бір-бірін білмей өскен еді. Бірақ, Қозы ер жете келе сүйіктісіне аттанып, жол қиындығы мен дұшпанның тезіне төтеп беріп, бар ауыртпалықты жеңіп, сүйіктісіне қосылады. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры халқымыздың екі мың жылдық тарихқа ие рухани мұрасы. Екі ғашықтың мөлдір сезімін арқау еткен жыр - бабаларымыздың ұрпақтан ұрпаққа қалдырған махаббат пен достық, пәктік пен тазалық, ізгілік пен адамгершілік туралы асыл ойларының жалғасы. Соның айғағы Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың махаббаты бүгінде жастарға ғашықтықтың биік символы болып саналады. Телехикаяда халқымыздың ежелгі салт-дәстүрі, наным-сенімдері, тұрмыстық рәсімдері толық суреттеліп, көркемделіп көрсетіледі. Сонымен қатар, сол заманның сарынына сай тұрмыс-салт жырлары: бақсы сарыны, бәдік, тойбастар, сыңсу, жар-жар, айтыс, қоштасу, естірту, көңіл айту, жоқтау т.б. қамтылады.
Еске салсақ, бірнеше күн бойы аталған телехикаяның сценариі мен көркемдік мазмұнына көңілі толмаған бір топ журналист пен қоғам белсенділері “Қазақстан” ұлттық телеарнасының басшысы Ерлан Қаринге ашық хат жолдап, оның эфирден алып тастауын талап еткен болатын.
“Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жыры да – халқымыздың інжу-маржаны, жауһар қазынасының қатарына жатады. Енді мына сериалдағы кейіпкерлердің аузына салған сөздерді естігенде еңсең түскендей. Қыз басымен әкесінің бетінен алып, төсіне шапқан тасыр мінезді Баян: «Өздері өлейін деп жүрген жалаңаяқ кедейдің қай малын алмақсың?» деп, түйеден түскендей дүңк еткізеді. Әкесінің де оңып тұрғаны шамалы. «Байға беремін, бетімен кеткен қызыңды байы жөндесін, ұрын келсін!» деп айтатын жері тағы бар.
Қыз әкесінің аузына мұндай сөз салу сценарий жазған адамның «ұрын» дәстүрін білмейтіндігінен. Ұрын баруға қыз әкесінің тікелей қатысуы ұят саналған, демек сценаристің ұлттық салт-дәстүр жайлы білімінің таяз, дүбәра екенін байқатады. Баянның аузына «Қодарға тимеймін, əке-шешемнің өзі тиіп алсын» деген сөз салыпты. Тапа- тал түсте ұрын келген Қодардың қыз əкесімен едіреңдеп сөйлесуін, одан қыз отауына баса көктеп кіріп келуін қай ғұрыпқа жатқызуға болады? Мынау да сол Баян жайлы сериалдан үзінді: «Бағымыз ба – сорымыз ба, әйтеуір бізді еркектер билейді. Өміріміз солардың қолында».
Ол заманның қыздарында «еркек билейді» деген түсінік болмаған. Ол дәуірдің әйелдері еркекті пір тұтқан. Бүгінгі қыздарымыздың санасына мұндай көргенсіз ұғымды сіңіріп абырой табу қиын. Немесе мына бір тұсқа назар аударыңыз: «Құшағына өзі келіп құлаған қыздан бас тартатын қандай жігітсің?». Сериалдағы жігітке өзі асылған қыздың сөзі… «Сен бақытты болуға тиістісің» дейді, Баянды шығарып салып тұрып анасы. О заман да бұ заман, қазақ анасы кетіп бара жатқан қызына бұлай сөйлемеген, «Бір Аллаға тапсырдым», «Жаратқан Ием жар болсын», «Барған жеріңде бағың ашылсын» деген. Ал мынау барған жерін бақытты ететін емес, барған жеріне бақыт іздеп баратын, тәрбиесі кеміс ананың айтатын сөзі”, – деп сынға алды журналист Қазыбек Иса. Оның айтуынша, аз уақыттың ішінде бұл ашық хатқа 151 адам қол қойған.
Ашығын айтқанда «Қозы Көрпеш - Баян Сұлу» телехикаясының төңірегіндегі шу әлі де сейілмеді. Фильм көпшіліктің қолдауына ие бола алған жоқ. Қолдауы былай тұрсын, жұрт фильмді түсіруге жұмсалған қаражатты кері қайтаруын талап етуде.
Сондай-ақ дәл осы тақырыпқа байланысты Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, белгілі сатирашы Көпен Әмірбек әлеуметтік желіде дау тудырған “Қозы Көрпеш – Баян Сұлу” телехикаясы туралы өз пікірін білдірген еді. Бұл туралы “Қазақ үні” порталы хабарлаған болатын.
«Біздің қазақ киносы тарихында дәл осы «Баян Сұлу» сериалындай дау-дамай туғызған сериал болған жоқ. Неге? Бұл жанжал қайдан шықты? Негізгі сыншы халық емес пе? Халық – елек. Өнерді – бір қап ұн деп қарайтын болсақ, ұныңды илегенде керегі бір жақта, кебегі бір жақта қалмай ма? Осы сериалды електен өткізсек, бұның керегі шамалы, кебегі көп дүние. Сондықтан да, көпшілік көңілінен шықпағаннан кейін наразы.
«Халық ұйғарса, хан түйесін сояды» деген аталы сөз бар. Осы сериалдың айналасында тер төкпесе де, еңбектенгендерге, олардың шашбауын көтергендерге айтарым – шын өнерді қорлауға болмайды!
Қазақ халқы бағзыдан бері өзінің салт-санасын, әдет-ғұрпын сақтап келу арқылы қазақ болып келе жатқан жоқ па? Сериалды түсірушілер әдебиетіміздің алтын қорына айналған ұлы дастанымызды алып шыға алмаған. Жібектей дүниемізді жұлмалап жүн-жырғасын шығарған. Әрқайсысының рөліне жеке-жеке тоқталуға болар еді, оны артық санап отырмын. Себебі, жалпы алғанда сериал жасанды, сенімсіз, халыққа көрсететіндей деңгейде емес.
Ал, енді біреулер шығып «ойбай, ол жырдың бәленбай нұсқасы бар» деп жатыр. Мейлі, қанша нұсқасы болса да, халықтың жүрегінде, көкірегінде «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жыры шолпан жұлдыздай бір ғана нұсқада жарқырап тұр. Бұлар соны жарқырата алмады. Оның несін қорғайды? Өмірде екі нәрсе бар: бірі – қорғау, екіншісі – қорлау. Жарты ғасыр бұрын түсірілген «Тақиялы періште» мен «Қыз Жібекті» қараңызшы. Қандай көркем дүние! Ал, Баян Есентаеваның мына сериалын өзінің жақтастары мен жақындарынан басқа жақтап, қолпаштап отырған адамды көрмедім.
Біз продюсердің мүддесін емес, елдің, көзі ашық көрерменнің мүддесін ойлауымыз керек. Елдің мүддесі – мемлекеттің мүддесі. Мемлекет мүддесі мен менмендік мүдде деген екеуі екі түрлі. Бізді құртатын осы менмендік мүдде. Атым шыққан деп, осылай жасауға бола ма? Осындай дүбара дүниені эфирден алдыруға ықпал еткен, шынайы өнердің мұңын мұңдап, ұлттың мүддесі үшін шырылдаған Ашық хат жазушыларға біз рахмет айтуымыз керек.
Ел аузында мынандай әфсана бар: «Қотыр ешкі айтқан екен: «Мені кім сойса да, қасапшы сойса екен» деген. Бұлар қазақ киносының қасапшысы да бола алмады.
Қазақта «тұщымды» деген ұғым бар. Шеген құдықтың суынан артық су жоқ. Ал, қазір «Кока-кола» секілді бер жағы жылтырап тұрған, ар жағы мейіріңді қандырмайтын құр тәтті су көп. Онымен халықтың мейірін қандыра алмайсың. Бұлар сол «Кока-кола» секілділер ғой», - дейді белгілі сатирашы Көпен Әмірбек.
Аталмыш телехикая эфирге шығысымен қоғам белсенділері мен журналистерден бөлек эстрада өкілдері де оны қатаң сынға алған болатын. “Баян сулу” сериалы жайында… Сіздер мен біздердің – яғни бюджеттен бөлінген, салықтан, xалықтан жиналған қаржымызға түсірілген сериал жарамсыз деп табылды. Онда қаржы қайтарылсын. Қазақи, ана тілімізді толық меңгерген продюсерге берсін де қайтадан түсірілсін”, – дейді Түсіпбаева. Оның пікірінше Баян түсірген телесериалда тарих пен салт-дәстүр бұрмаланған. Осы орайда әнші мәдени мұрамызға кім көрінген қол сұқпауы тиіс деп көпшілікті тарихты қорлауға жол бермеуге шақырды.
Көпшіліктің осынау пікіріне Баян Алагөзова өткен аптада жауап берген болатын. Оның айтуынша, фильмнің әр сериясына шамамен 7 миллион теңгеден жұмсалыпты. Жалпы шығын - 54 миллион теңге. Бұл қаражат тым мардымсыз дейді ол. Сондықтан, продюсер қалтасынан тағы 13 миллион теңге шығарғанын айтып, халықты сабырға шақырған. Дегенмен, өзін Алматылық кәсіпкермін деп таныстырған Facebook қолданушыларының бірі Баянның түсірілімге қолданған декорацияларын демеушілерден алынғанын, алайда, сол күйі иелеріне қайтарылып берілмегенін айтты. «Қаражаттың қайда кеткенін өзі білетін шығар. Тек барлық затты демеуші болыңдар деп сұрап алды. Мен сол киноның ыдысына демеушілік жасадым. Ондағы көрпе-төсек түгелдей дерлік жұрттан сұрап, кері қайтарылмаған дүниелер», – деп пікір қалдырды Алматылық кәсіпкер.
Сонымен қатар "Қозы Көрпеш - Баян Сұлу" телехикаясының сценариін талдап, ешқандай да қатенің жоқ екенін дәлелдеуге тырысқан Мақсат Мұхитденов қызын сынағандарға жауап берген болатын.
Журналистерге хат жолдаған Баян Алагөзованың әкесінің хаты:
Мен - Мақсат Зайлағиұлы Мұхитденов. Жасым 71-де, руым - Кіші Жүз, Масқар. Кейінірек аттары аталатын - үндес, ауызбірлігі құрыш, ой қорыта алатын, сайтқа жариялай алатын адамдардың суқаны сүймейтін - Баянның әкесімін. Баянның анасы, 51 жыл айотасым Күлжамал. Жасы 69-да, руы - Арғын, Тобықты. Байлығым 5 мыңға таман кітап, фонотекамда бір мыңнан аса күй, бір мыңнан аса ән, термелер, бүкіл дерлік европа классикасы бар.
Баян осы атмосферада өсті, сондықтан кейде ешкі апа бола алады, ал жездең теке деген түсінік жоқ. ”Әке - балаға сыншы”, сондықтан да “Алаш” сыйлығының иегерінен өресі әлдеқайда жоғары. Айтпақшы, кітапханамда Қазыбек ақынның (ред. - Баянның аталған телехикаясна қарсы шыққан журналист) шығармалары жоқ, бірақ тауып бір екі кітабімен танысып шығып, “Алаштың” ауылы жырақ екенін түсіндім, сірә мына Баянмен болған жағдайдай ауызбіршіліктің, ұлттық құндылықтарға деген жанашырлықтың арқасында, қисық кетіп бара жатқан көш - “Алаш” елді мекеніне тұрақтаған сыңайлы. Хош, енді төсекте жатса да, ”Қозы Көрпеш-Баян сұлу” эпосына жасалған қиянатқа шыдай алмай пост жазған Анар Төлеухан қызына келейік, - деп жазған ол алғаш болып пост жазған журналистке қызының эпосқа еш қиянат жасамағанын айтты.
"Анар Төлеуханқызы, журналистсіз ғой, ендеше, біліп қойыңыз, ешкім “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” эпосына қиянат жасаған жоқ. Бұл эпостың 12-15 шақты нұсқалары болса керек, башқұрт, алтай тіліндегілерді санамағанда. Менің өзімде 8 варианты бар. Сол варианттардың негізінде “Қозы Көрпеш-Баян сұлу“ деген 6 сериялық телесериал түсірілді. Ал эпостарға қиянат жасау үшін оларды білмеу керек. Фильмнің сценариін жазған адам жырдың варианттарын білмеді деп айта алмаймын", - деді Мақсат Мұхитденов.
Осылайша ол "Қозы Көрпеш - Баян Сұлу" жырынан мысал келтіріп, Баян түсірген телехикаядағы ел сынаған диалогтары орынды жазылғанын жазған.
Меніңше, біреуді нақақтан-нақақ күйдірмеу үшін, айтып тұрған адам сауатты болу керек, нағыз ақиқатына жүгінсек, кітәп оқуы керек. Гүлмәрия Барманбекова, міне сіздің сөзіңіз: “Баянның аузына “Қодарға тимеймін, әке-шешемнің өзі тиіп алсын” деген сөз салыпты. Ал түпнұсқасына келсек: ”Етегімді жел ашып жүрген емен, Қозыкеден басқаға күлген емен. Әке неке қи дағы тіке өзің ал, Елден бура салғандай інген емен. Әке, неке қи дағы тіке өзің ал, Елден айғыр салғандай байтал емен”, - деп жырдан үзінді келтірген.
Ардагер журналист Гүлмәрия Барманбекова сіздің теңеулеріңіз адамның жеке басын қорлау деп саналып заң жүзінде сарапталуы да мүмкін. Оған да бара алатынымды ескертемін.
Хош, енді барлық пәле менің қызым Баяннан екеніне иманындай сенетін Қазыбек мырзаға келейік. "Бауырым" деп айта алмаймын, оған себеп көп, тіпті түріңізден де көріп тұрмын бауыр емес екендігімді. Өкпелемеңіз, өзекжардымызды мәймөңкелемей бетке айтатын тұқымнанбыз. Сізге Баян соншама не істеді? Бір емес, екі емес «Қазақ үні» деген гәзитіңіз Баянды популизация/пиар жасауда алдына қара салмай келеді, «Баянның ботқа шоуы ма, тағы да басқа әдемі, жүрекке жылы тиетін атаулармен». Ал осы жолы тіпті ерледіңіз! Оңай емес қой, «Баянға Баянды қорлатпаймыз, Баян руханиятымызды өшіруде» деп ұрандатып тұрған, өзіңіз бүгін ғана мақтанғандай, үш жүз қол жинау, жол болсын!. Бірақ рахметімді де айтып кетейін, Баянда бүгін екі миллион тоғыз жүз мың подписчик бар еді, мына сіздің қазақ руханияты үшін жанқиярлықпен, талмай істеп жатқан делдалдығыңыздың арқасында, ертең үш миллион бес жүз мың подписчик болатынына сенімім мол.
Шаршатты, болдым...», - деп хатын аяқтады.
Дегенмен, өзінің әлеуметтік желідегі парақшасында жазғанындай Ерлан Қарин бұл көркем фильм болғанымен, сериал екенін де ескеру керектігін айтады.
«Кешелі бері «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» телехикаясы жайлы пікірлеріңізді көріп, естіп жатырмыз. Ұнатып жатқандар да, ұнатпай жатқандар да бар. Дегенмен, өзіміздің отандық телеөнімнің шығып, осындай резонанс тудыртып, телехикаяға деген үлкен қызығушылық танытып жатқандығы қуантады. Себебі, қаншама жылдар бойы отандық телеарналарда шетелдік телехикаялардың саны басым болып келді. Енді, міне көрермендерге өз өнімдерімізбен шығып жатырмыз. 2009 жылдан бері біздің корпорация 80-ге жуық отандық телехикаяны көрермен назарына ұсыныпты. Біз бұл жұмысты әлі де жалғастырудамыз. Биылғы жылдың өзінде мелодрама, драма, тарихи немесе экшн жанрларындағы телехикаяларды түсіруді қолға алдық. Қазіргі мақсатымыз көрерменге әр түрлі жанрдағы контент ұсыну» — дейді Ерлан Қарин.
Алия ЕРЛАНҚЫЗЫ.