Қазақ мәдениетіндегі музыканың рөлі

Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі Музыка ең маңызды жасампаз және өмірді растайтын бастамалардың бірі және  әлемнің жалпы көрінісінде  үйлесімді мағынаға ие болды. Сондықтан музыка адам мен әлем арасындағы байланыстырушы рөл атқарады; оған өлімді кешіктіруге, адамды емдеуге немесе адам өлімінің алдын алуға қабілетті құбылысқа мән беріледі. Сонымен, музыка мен кеңістіктің, музыка мен өмірдің, музыка мен өлімнің өзара байланысы мен өзара тәуелділігі Қорқыт мифтерінде (VIII—IX ғасырлар) кездеседі. Мифтердің бірінде, Қорқыт жерге "ақ түйемен (немесе құспен) ұшып келіп, Сыр өзенінің жағасына қонып, қобызын оның ортасына батырады. Осылайша, алғашқы жаратылыстың алғашқы актісі ашылады, онда Ғаламның бастапқы параметрлері орнатылады және музыка арқылы болмыстың хаосынан әлем пайда болады. Келесі миф Қорқыт өлместік туралы ойға келіуінде жаратылыстың екінші актісі туралы айтылады. Қорқыт өлместікті іздеп жердің барлық төрт бұрышын айналып өтеді, алайда, мұндай елді таппады; ол қайда барса да, барлық жерде қазылған қабірлерге кезікті. Содан кейін ол Жердің орталығына — Сырдарияға келіп, түйесін өлтіріп, одан қобыз жасап, ойнай бастады. Ол қобызында ойнап отырғанда - ол өмір сүреді. Қорқыт кенеттен ұйықтап кеткен сәтте оны жылан шағып алады. Осылайша Қорқыт судың иесі атанады. Музыканы Қорқытқа Көк Тәңірі берген деседі. Егер  Көк Тәңірді тек қасиетті мәні бар аспан ғана емес, сонымен бірге қазақтардың алғашқы діни наным-сенімдерінде пайда болатын бастама деп есептесек, онда музыканың өзі генеративті, өміршең бастама болып, қазақтар мәдениетінде қасиетті және құдайлық мәнге ие болатыны айқын болады. Сонымен қазақтардың мифологиясында музыка ғарыштық бастама феномені ретінде, өлместіктің қайнар көзіне айналады. Бұл мифтер бойынша білімнің бастауы қазақтардың исламға дейінгі сенімдерінде, тәңіршілдік пен шаманизмде, ғаламның заңдары, оның құрылымы мен эволюциясы туралы идеяларда жатыр. Мүмкін, бұл білім қасиетті болғанымен, белгілі бір кезеңдер арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, сақтау мақсатында әрдайым тікелей түрде емес, қазақтардың рухани мұрасында, оның ішінде музыкада да шифрланған шығар деген пікірдеміз. Бірақ ғаламның, сондай-ақ, адамның өз тарихы мен эволюциясы бар. Сондықтан әлем туралы білім, оның заңдары жаңаруға бейім.

Бүкіл ғалам ғарыштық заңдарға сәйкес қозғалады және дамиды; осы Заңға сүйене отырып, өмірдің құдайлық ұшқынындағы әрбір тұлға — әмбебап ғарыш модулі — эволюция сатысында өмірден өмірге ауысады. Эволюция және карма заңдарына сәйкес өмір циклінің заңы немесе реинкарнация заңы осылай әрекет етеді. Нәтижесінде, адам физикалық әлемді тастап, астральды және ақыл-ой әлеміне өтіп, өзінің өлмейтін жанын жетілдіріп, кармалық дешифратордан өтіп, физикалық денеде келесі өмірге көшуге дайын. Осыны ескере отырып, Қорқыттың өлместікке арналған рецепт іздеуі түсінікті болады. Бұл ізденістерде ғаламның заңдары мен өлмейтін жан туралы білім, сондай-ақ ұрпақтарға оның олар үшін мәңгілік қорғаушы болатыны туралы ақпарат шифрланған сияқты. Өлім деген ұғымды протоқазақтар қолданбағаны кездейсоқ емес, керісінше, оның орнына" қайтыс болу " деген ұғым болды.

Неліктен музыка Қорқыттың өлместік іздеуіндегі шешім болды? Мұның себебі музыканың әлемді байланыстыру қабілетінде жатыр - физикалық, астральды және ақыл-ой, Құдайдың формалары мен сфералар әлеміне жету. Сықырлаған сфералардан музыка физикалық әлемге түсіп, ғаламның бүкіл құрылымын біріктіреді. Мұндай түсінік осы саланың атауынан туындайды, өйткені ғаламның бұл қасиетті бөлігін көру, сөйлеу, тыңдау емес, қоңырау шалу деп аталмайтыны кездейсоқ емес. Қорқыт туралы аңыздар қазақтардың ең көне музыкалық аспаптарының бірі - қобыздың дүниеге келгенін айғақтайды. Бұл құралдың құрылымы қазақтардың әлем және ғарыштық үйлесімділік туралы түсініктерімен байланысты. Сонымен, дека және екі ішегін реттейтін екі баған, жоғарғы әлемді білдіреді. Қобыздың ойылған бөлігі, мидың екі жартысы сияқты, орта әлемді бейнелейді. Төменгі әлем - қобыздың төменгі бөлігі – Хаосты білдіреді. Қобыз ысқышы мен екі ішектің жанасуы энергияның екі түрі ретінде - күн мен ай, бүкіл ғаламға енетін ғарыштың үйлесімділігін білдіреді. Макроғарыштың демиургы бола отырып, қобыз оның үйлесімін жасайды, реттейді және сақтайды. Демек, макрокосмос пен микрокосмос арасындағы тікелей байланыс. Қобыз бақсының қорғаушы рухтармен қарым-қатынас жасаудағы негізгі салттық құралына айналуы кездейсоқ емес. Бұл адамның өмірі мен өлімі туралы болғандықтан, жоғалған (науқас) жанды іздеудің негізгі құралы көбінесе қобыз болды. Оның дыбысы бақсының әр түрлі салаларға енуіне ықпал етті және бақсының аруақ  рухтарымен байланыс орнатантын көмекші құралына айналды. Осылайша, қобыз — бақсылардың салттық тәжірибесіне функционалды түрде бекітілген құрал, адамның денсаулығы мен өмірін сақтауға бағытталған сиқырлы функцияға ие екендігі анықталды. Яғни, қобыз табиғатты, жануарлар мен адамдарды өлімнен қорғайды және өлместік пен мәңгілік өмірдің тасымалдаушысы деп пайымдалған.

Ежелгі аңыздарға сүйене отырып, түркілердің ғарыштық дүниетанымының қазақ халқына әсерін көре аламыз. Музыкалық аспап өмір беретін энергияның өткізгіші ретінде үй жануарының немесе адамның денесінде қазақ халық медицинасына сәйкес – 62  тамырларын (қан тамырлары, энергетикалық арналарын) ашады. Мұндай жағдаяттар көптеген мифтерде көрініс табады.

Ертеде Жайықтың жағасында Ақжелен есімді  әдемі қыз өмір сүрген деседі. Қараңғы түскенде, ол ақ киімде, ақ атта ауылдың киіз үйінде пайда болып, өзінің 62 ақжелкен күйлерін орындайды. Күйлердің әрқайсысы адам денесінде бір тамырды ашады, ал барлық тамыры ашылған кезде - адам күш-қуатқа, жердегі ләззатқа ие болды екен. Бұл аңызда музыка арқылы адамның тамырына әсер ететін, оларды ғарыштық энергияның өміршең ағындарын ашатын жарқын әйел құдайы туралы ежелгі идеялардың жаңғырығы бар.

Қазақ мифологиясында түйе - ғарыштың символы, ал адамдардың өмірі түйенің сүтіне байланысты деген пікір бар. Бұл аңыздарда бұзушылықтар мен әлемдік тәртіпті қалпына келтіру себептері айқын, бірақ сонымен бірге олар қазақтардың нақты салт-дәстүрлері мен емдеу тәжірибесін көрсетеді. Қазақтар, барлық көшпенділер сияқты, жануарлардың психологиясын нәзік сезінді, өздерінің асыраушылары мен көмекшілерінің эмоционалдық тәжірибелерін түсінді. Қазақ бақсылары да ХХ ғасырдың ортасына дейін жануарларды емдеу үшін түрлі музыкалық аспаптарда ойнаған. Мундай бағыттар қазақ халның дәстүрлі музыка өнерімен ұштасады.

Қазақ халқы әнге бай. Бұл әндер халықтың ғасырлар бойғы тарихын, оның үміттерін, ұмтылыстарын, қайғысы мен қуанышын, ойларын, армандарын бейнелейді. Ән барлық жерде айтылды: шексіз қазақ даласында, шулы жәрмеңкелер мен базарларда, түтінді лашықтарда, жағындылар мен киіз үйлерде, далада. Қазақ халқының өмірі әнсіз ойға келмейтін еді. Қоңыр дауысты жігіт тойды қуанышты әнмен ашады, қыздар мен ұлдар ауылдағы кешкі ойындарда ән шырқайды, ән баланың туылуында кездесті, ән адамды соңғы сапарға шығарды. Қызды үйлендіріп, "Жар-Жар" әнімен үйлену тойында шырқайды, мұсылман мерекелерінің күндерінде әрбір киіз үйдің артында жарапазан шырқалды. Мәселен, Шоқан Уәлихановтың досы, қазақ мәдениетінің үлкен білгірі Г. Потанин қазақ халқының ән өнеріне қатысты: "мен бүкіл қазақ даласының ән айтып жатқандай сезінемін", – деген баға береді. Демек, музыка құдыреті тылсым күшке ие екенін сезінеміз.

            Сонымен, Ежелгі дәуірден бастау алған Қазақстанның өзіндік музыкалық өнері – еліміздің  мәдениетінің ажырамас бөлігі. Оның қазіргі кезеңдегі жетістіктері – Қазақ халқының өміріндегі орасан зор мәдени-әлеуметтік өзгерістердің нәтижесі. Халық әні мен күйінен опера мен симфонияға дейін, бір дауысты әннен полифониялық дыбысты хорға дейін, үй музыкасынан филармония залына дейін, ауызша дәстүрден қазіргі ғылымға дейін – қазақ кәсіби музыкасының қысқа тарихи мерзім ішінде жүріп өткен жолы. Бүгінгі күні,  оны сипаттайтын басты құбылыс - бай халықтық музыкалық мұраның формалары мен дәстүрлерінің жаңа әлеуметтік жағдайында қайта туылуы, жаңғыруы.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Философия және Саясаттану факультеті

Философия ғылымдарының кандитаты,

қауымдастырылған профессор Мейрбаев Б.Б.

және «мәдениеттану» мамандығының 1 курс магистранты

Сатыбалдина А.Т.

https://www.kaznu.kz