Рене Декарттың туа біткен идеялары мен философиялық ойлары

Рене Декарт - философияда ғана емес, математикада, физикада, механикада және басқа ғылымдарда да үлкен жетістіктерге жеткен жаңа заманның тамаша ойшылы. Негізгі шығармалары: «Әдістер жөніндегі пікір», «Философия бастамасы», «Метафизикалық толғаныстар» т.б. Декарттың өзі көрнекті математик болған, ол осы салада көптеген жаңалықтар ашты, соның ішінде осы уақытқа дейін қолданылатын алгебраның символдарын ойлап тапты. Оның құрметіне көптеген ғылыми терминдер берілген: декарттық координаттар жүйесі, декарттық туынды және сол сияқты.

Иезуит мектебінде оқыған кезде де Рене Декарт схоластикалық ғылымның сенімсіздігін түсінді, оның негізінде Құдайдың аяны сияқты дәлелденбеген категория болды. Білімнің сенімділігі оны өмір бойы мазалаған мәселе  болған. Оған әр түрлі көзқарастардан жақындауға тырысып, ол философияда дәл ғылымдар — математика сияқты әдістерді қолдану керек деген қорытындыға келді.

Декарт математикалық дәлдікті философияға қалай қолдана алды? Ол жоғары дәлдікпен сипатталатын және төрт қадамнан немесе ережелерден тұратын таным әдісін жасады. Бірінші ереже-айқындық. Сенім үшін ештеңе қабылдауға болмайды, тек шын мәнінде күмән тудырмайтын нәрсе деп санауға болады. Екінші ереже-талдау. Түсінуді жеңілдету үшін әр сұрақты мүмкіндігінше кішігірім сұрақтарға бөлу керек. Үшінші ереже-синтез. Түсіндіруді қарапайым нәрселерден бастау керек, бірте-бірте, баспалдақтың баспалдақтарындағыдай, күрделіге көтерілу керек. Төртінші ереже-бақылау. Ештеңе жоғалмағанына сенімді болу үшін үнемі тізімдер мен шолулар жасау керек.

Туа біткен идеялар — бұл Жаратушыдан біздің ойымызға енген нәрсе. Бұл қарапайым ережелер, олар бізге күмән тудырмайды. Қарапайым идеяның мысалы ретінде көптеген математикалық аксиомаларды келтіруге болады, мысалы: "егер үш нүкте бір түзу сызықта болса, онда олардың біреуі қалған екеуінің арасында болады". Бұл айқын нәрсе және ол ешкімге күмән келтірмейді. Осындай туа біткен идеялар кез-келген салада және кез-келген ғылымда бар. Білім оларға негізделуі керек.

Таным теориясы мәселелеріне баса назар аударып, білімнің көзі мен оның ақиқаттылығының өлшемі ол сыртқы дүниеде емес, адамның ақылмен іздеуінде деп байыптап, танымның көзі – интеллектуальды интуиция екендігін дәйектейді. Бұл сезім мүшелерінің көрсеткіштері мен логикалық дәлелдерге сүйенбейді, әрі ақиқатқа тез жете алады деп интуицияның артықшылықтарына сүйенді. Интеллектуальді интуиция – материалды шындықтан таза ақылмен бөлінген нәрсе, ол жалпыға бірдей: ойлайды, өмір сүреді, таниды, мәселен, үшбұрыш үш сызықтан тұратындығын аңғарады т.б шындықтарды біледі. Бэконның таным теориясындағы индукцияға қарсы бірден-бір таным дедукция деп білді. Ол жалпыдан жекеге қарай жүретін логикалық тұжырым бола отырып, жеке ақиқатқа сәйкес келетін жалпы ұғымдардың интеллектуальді интуициясынан туындайды дей келе, интуицияда ой қозғалысы жоқ, оған алғашқы, тікілей нақты жалпы қағидалар беріледі; дедукцияда ой қозғалысының процесінде жүзеге асады. Интуициядан берілгендердің мазмұнын ашу дедукцияға жүктеледі деп пайымдайды.

Декарт білімдердің ақиқаттығына күдіктеніп, танымның басты екі мақсатын көрсетті:

1) қағидалардың, метафизиканың шығу көзін табу;

2) фантастикалық елестерден қашу, жалған ұғымдардан құтылу, схоластикадан арылу. Ғылым жолын осылай тазалау керек деп ой түйді.

Декарттың мақсаты - үлкендер біліміне үлес қосып қана қоймай, философияны түбегейлі өзгерту. Декарт өз ойларын басқалармен бұрын жасалған істерге қосқаннан гөрі, жүйелі және ұтымды түрде жасай алатынын ойлады.

Декарттың қызығушылық аясы кең, ауқымды болды, ол медицинадан бастап физика мен метеорологияға дейінгі әртүрлі ғылымдарға қызығушылық танытты. Көптеген ғылымдарда ол керемет жаңалықтар ашты. Бірақ Р.Декарт өз уақыты үшін аса дамыған адам болса да, қоғамның көпшілігі оны бағалай алмады. Ол әскери қызметте болған және бос уақытында ғана ғылыми зерттеулермен айналысқан кезде де адасушылық жасады деп айыпталды. Содан кейін ол Франциядан Голландияға, Еуропаның ең еркін еліне қашуға мәжбүр болды. Онда ол жиырма жыл өмір сүріп, өзін ғылымға арнады. Декарт қайтыс болғаннан кейін оның барлық еңбектері "тыйым салынған кітаптар индексіне" енгізілді және Францияның барлық оқу орындарында оның философиясын оқытуға тыйым салынды.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің философия және саясаттану факультетінің профессоры Данат Жанатайұлы Жанатаев

Филология және әлем тілдері факультетінің "шетел филологиясы: батыс тілдері" мамандығының 1-курс магистранты Дүйсенбай Айкүміс