Қазан вокзалынан шыққан жүрдек поездың тұсауы шешіліп, төмен құлдилаған қырғидай көз ілеспес шапшаңдық алғанына бір сағаттай болды. Иықтарымен сым тіреген телеграф бағаналары көз алдыңнан сілтенген қамшыдай сып-сып етіп тынымсыз өтіп жатыр. Поезд жүрер алдындағы жолаушылардың айғай-шуы мен сапырылысқан қарбалас басылып, әркім өз орындарына жайғасып, көңілдері жай тапқан шақ. Купелеріне көңілдегідей орналасып алған соң енді бұдан ары уайым-қайғы деген мүлде кездеспестей, коридордағы терезе алдында олимпика киген төрт-бес жуан еркек бейғам күліп, темекінің көк түтінін будақтатып тұр. Тағы бір үш-төрт адам қолым жаңа жетті ме, дегендей, костюмдері мен галстуктерін де шешпестен карта соғуға кірісіп кетіпті, ал туалет жақтағы шеткі купенің кісілері дастарқан жайып үлгірген болулары керек, проводниктен шай сұрап, «әлі дайын емес» деген жауапқа торсылдап ренжіп жүр.
Поезд дөңгелегінің бір қалыпты сартылына ғана құлақ түріп, терезеге қарап үнсіз келе жатқан біз ғанамыз. Жасы қырық бес, елулерді алқымдаған, бойы ортадан биіктеу, жалтыр бас еркек, оның қасындағы үріп ауызға салғандай, жас болса да өзін кәнігі әйелдердей байсалды ұстауға тырысатын келіншек және мен. Бір купеде үшеуміз ғана. Қаладағы бір шаруаларымды жайғастырамын деп жүріп вокзалға таксимен асығыс кеп, купемді тапқанымда жайғасып отырған осы екеуін көрдім. Еркегі журнал оқып, келіншек құр-бекер терезеге қарап отыр. Поезға кеше мініп, осында түнеп шыққан сияқты, түрлері тым немқұрайды, жан-жақтағы қарбалас пен адамдардың шуылына көңіл де бөлер емес. Мұндай-мұндайды талай көріп, әбден үйренген, тіпті мезі болған қалып танытып, еркегі мен кіргенде басын да көтермеді.
— О-оу, сәлематсыздар ма! — дедім чемоданымды уақытша үстіңгі полкаға қоя салып, бас изеп. Ары қарап отырған келіншек мен жаққа жай ғана мойын бұрып, естілер-естілмес қана күбір етті де, тарашталған саусақтарына иегін қайта қойып, бәз-баяғы қалпына көшті. “Огонек” журналына үңілген еркек көзілдірігінің үстінен маған сүзіле бір қарап, ернін тамсанғандай бір қимылдатты да, сытыр еткізіп келесі бетті ашты.
Амандасқанымыздың, алғашқы танысқанымыздың түрі осы болды. Әлдене есіне оқыс түскендей маңғаз еркек маған кенет қайта бұрылып:
— Орныңыз нешінші еді? — деді. Мен әлгінде ғана проводникке көрсетіп, жазғы костюмімнің қалтасына жүгірте салған билетімді алып, ары-бері қарай бастадым.
— Отыз жетінші болуы керек. Иә-иә, отыз жетінші екен,— дедім полка номерлеріне тез-тез көз тастап.
Ер кісі әлде де болса тәуелді күйге түскісі келмей, көзілдірігін шешіп, жаймен ғана әлгінде мен чемодан қойған полканы нұсқап:
— Бізге қарағанда жассыз ғой, анда орналаса беріңіз,— деді. — Сіздің орныңызға мына жеңгең жайғасып қалып еді. Билет аларда екеуі де төменгі орын болсын деп тапсырып-ақ едім, қараңызшы енді. — Ол иығын бүлк еткізіп қойды да, сөзін қайта бастады. — Бәлкім… Сіз ренжіп тұрған шығарсыз. Олай болса мен проводникке, тіпті болмаса, поездың бригадиріне жолығып, сізді қалаған жеріңізге орналастырайын.
— Жоқ-жоқ, әуре болмаңыз. Маған үстіңгі орын да жайсыз болмас, — дедім, егер мен көнбейтіндей сыңай танытсам орнымды босатып беруге ыңғайланып, елгезек отырған әйелге қарап. Ол “рахмет” дегендей күлімсіреп, басын изеді.
Мен костюмімді шешіп, чемоданымды қойған полкаға тастай салдым да, сыртқа шықтым. Купе іші қапырық екен. Кейбіреулер тап бір өз үйіне келгендей коридорды басына көшіре күліп, майкімен ғана жүр. Мұндай адамдар ешқашан тосырқау, жатсыну, жаңа ортадан қымсыну дегенді білмейді, мен сондайларға кейде қызығам, кейде жек көрем. Қазір вагонда қандай жағдай боп жатыр, алақандай жерде адамдар қалай сығылысып, қалай жайғасып жатыр — бұлардың бәріне олар әлдеқашан, тіпті көз көріп, құлақ естімеген бір түкпірде әбден үйреніп болып, осы араға топ етіп түсе салған сияқты.
Коридордағы терезе тұсынан жөнді орын тимеген соң тамбурға шығып, темекі шегіп купеге қайтып келдім. Екеуі дәл баяғы өзім көргеннен бір сүйем де ауытқымай, қаз-қалпынша отыр екен. “Неткен адамдар, — дедім іштей, — қандай суық! Мұндайлармен бірге өмір сүру былай тұрсын, бір сағат дастарқандас болудың өзі азап қой!”
Қыжырым қайнап, жоғары полкаға секіріп шықтым. Вагондағы жүріс басылсын деп шалқамнан түсіп, көзімді жұмдым. Осында келгелі бері жөндеп демалмағаным да есіме түсті: табаным тызылдап, бойым балбырап барады.
…Көзімді ашсам күн кешкіріп қапты. Жастығымның астындағы сүлгіні алып, жерге түстім. Жалтыр бас кісі бетіне баяғы алашадай журналды айқара жамылып, қорылға басып жатыр екен. Жалт етіп отыз жетінші орынға бұрылдым. Екі көзі жуған қарақаттай әдемі келіншек орнында жоқ екен, тіпті, жастығының мұрты да сынбапты. Біреу қолмен көтеріп әкеп отырғызып, қолмен көтеріп қайта алып шығып кеткен тәрізді.
Мен купенің есігін ашып, коридорға шыға бергенімде терезе алдында жағын таянып, кітап оқып отырған келіншекке көзім сүріне кетті.
Жүрегім лүп ете қалды. Ол кітаптан көзін алып, маған бір қарады да, иығындағы онсыз да тым жарасымды тұрған ақ капрон орамалын ақ капрондай аппақ саусақтарымен бір тартып қойып, аузын ашпаған бойы тамағын кенеп, кітап бетіне қайта үңілді. Екі бетіме лып етіп қан теуіп, қызарып сала бергенімді байқап үлгерген жоқ.
Мен жуынып болған соң купеге кіріп, олимпикамды киіп, кәнігі жолаушының қалпына түсіп қайта шықтым. Әйел бұл жолы маған бұрылып әуре болмай-ақ, кітаптан көзін сәл ғана тайғанатып, аяғымның ұшына қарады да, қимылсыз отыра берді. Мен әлгінде ала шыққан сигаретімді тұтатып, онымен ешқандай шаруам да, қызығушылығым да жоқ адамдай сыртқа көз тастадым.
Сәлден соң мойнымды бұрмаған бойы жайбарақат, бейтарап үнмен:
— Сіздер Алматыға шейін барасыздар ма? — дедім.
— Иә, — деді ол суретке түсетін адамдай бойын сәл түзеп. Дауысы ақырын ғана естілді, соған қарап кітаптан көзін алмай отырып-ақ ол менің алысқа ұзамағанымды байқағанын білдім.
— Алматыда көптен тұрасыздар ма?
— Иә.
— Ана кісі жолдасыңыз ғой?
— Ии-ә!
Мен бәрін бүлдірдім — оның даусы қатқыл шықты. Басын оқыс көтеріп, сабау-сабау кірпіктердің арасынан қарақат көздер ұшқын шаша қарады. Купеде алашадай журналды бетіне айқара жауып жатқан адамның күйеуі екенін біле тұра сұрағаныма ашуланды ма, әлде көрікті әйелге мен секілді жабысқақ сұрақ қоюшылар табан астынан табыла кетіп әбден ығыр еткендіктен бе, ол қылыштай сермелген соңғы жауабымен идіріп сауып, там-тұмдап жинаған ойларымды ыдысымен төңкеріп кетті. “Япырмау, — дедім ішімнен, — мен бұларға не жаздым? Қандай өрескел сұрақ болса да ізет үшін сыпайы жауап қайыруға болады ғой. Бәлкім, күйеуін ұнатпайтын шығар, бәлкім, поезға отырарда екеуі қатты ұрысып қалған шығар, онда тұрған не бар, оған менің араласым қанша? Адам арасындағы қарым-қатынас деген болмашыдан бұзылып, болмашыдан ұйып жатпайтын ба еді, мысқалдай болса да алғаш кішіпейілділік танытып, орнымды бердім ғой, тым құрыса сол ықыласымды, көп болмай-ақ қойсын, төрт-бес ауыз жылы сөзбен қайтара салса қайтер еді?!”
Іштей налып, қорланып қалдым. Бірақ налығанымды да, қорланғанымды да сездірмеуге тырысып, одан бір адымдай алысырақ жылжыдым. Терезеге тапжылмай қарап тұрғаныммен көңіліме бұдыр ілінер емес. Кітаптың келесі бетін аударған сәтте келіншектің мен жаққа бір көз тастағанын байқап қалдым да, расымен ол сөйтті ме, әлде маған солай боп көрінді ме деп ойымды екі ұшты үміт билеп алды. “Көрейін, — дедім іштей, — келесі бетке ауысар сәтін тағы да күте тұрайын”.
Енді уақыт өтпей қойды. Ол оқып отырған жоқ, жаттап отырған секілді. Мойнымды сәл ғана бұрып, көз қиығыммен қадағалап тұрмын. Әні, басы иіліп барады, соңғы жолдарды оқып жатыр. Енді оған қарамау керек, әйтпесе байқап қояды. Оң қолын қимылдатты, қазір келесі бетті ашады.
Мен мойнымды бұрып әкеттім. Ол сытыр еткізіп бетті аударды да, мен жаққа бір қарап қойды.
Жүрегім лүпілдеп қоя берді, әлгі іштей қорлануым мен налуым кәрінің ұйқысындай быт-шыт болды.
Мен қимылсыз қаттым да қалдым. Осылайша сағаттар бойы тұра беруге дайын сияқтымын. Тек әр бетті аударған сайын мен жаққа қарауды ұмытпаса болғаны.
Ол кітап бетін әлденеше аударды. Менен қанағат кетті. Енді оның келесі бетті аударғанын күтіп тұрмын. Әні, оң қолын тағы қимылдатты. Бетті аудара берді де, бейғам екеніме әбден сеніп алған болуы керек, алғашқыдай емес мен жаққа емін-еркін көз тастады. Мен де оқыс бұрылып, ұрлығының дәл үстінен түстім. Ол қызарып кетті. Абдырап екі бетті бір-ақ ашты. Ашқан жерінен бастап оқи жөнелді. Енді оның ештеңе түсініп отырмағанын сездім, егер түсініп отырған болса қосарланған беттің біреуін кері қайтарар еді.
Осы кезде купенің жартылай ашық есігінен, “Перизат!” — деген өктем үн естілді. Ол селт етіп орнынан тұрды да, дыбыс қатпастан күйеуі жатқан жаққа беттеді.
— Түу, қайда жүрсің, шекем сынып бара жатыр, — деді ол әйелінің алысқа ұзап кетпегеніне және тез келе қойғанына көңілі толған тоқмейіл дауыспен. — Мына сүлгіні сулап әкеп маңдайыма басшы.
Перизат кітабын тастап қолына сүлгіні алып қайта шықты. Бұл жолы ол мен жаққа көз қиығын да аударған жоқ, бойын тік ұстап, қасымнан тәкаппар басып өте шықты.
Аядай купеге кеп тығылған өміріміздің екі күні артта қалды. Біз бір-бірімізбен сөйлескен жоқпыз, кімсің, қайда барасың, қайдан келесің деген сияқты самарқау тіл қатысудан әрі аса алмадық. Таңертең проводниктен шай сұрап ішеміз, түске жақын ресторанға біртіндеп барып келеміз, кешқұрым жол-жөнекей поезд аялдаған жерден алған тамақтарымызды қаужап, ұйқымыз келмесе де қисая кетеміз. Перизаттың күйеуі мені өлердей жек көріп келеді. Ол менің атымды, не істейтінімді сұрағанда қысқа ғана жауап беріп, қайтып тіл қатпағанмын. Жауабымды тыңдап болған соң дәл осындай қарсы сұрақ күтіп, біраз үнсіз отырған. Бір жерде тәуір қызмет істейтінін және сол қызметін мақтаныш тұтатынын, енді мен сұрай қалсам терезеге қарап отырып лауазымын әдейі ақырын дауыспен хабарлай саларын біліп, қолыма кітапты тез ала қойдым. Ол менің қасақана оқымысты бола қалғанымды сезіп, орнынан тұрды да, бойын тіктеп, маңыздана жөткірініп қойып, коридорға шығып кетті. Оның бүкіл қимылынан: “сенің сұрағаныңның маған қажеті жоқ, бәрібір байқап жатқан шығарсың”, – дегенді аңғаруға болар еді. Алдыңгүні “ұрлығының” үстінен түскенім үшін Перизат та маған іштей ренжіп тұр, көп назар аудармайды. Бүгін таңертең төсегімде жатқан кезде ол жуынып келіп, купенің есігін жапты да, айнаға қарап шашын тарады. Есіктегі ұзын айнадан оның суретін мен, менің суретімді ол ап-айқын көре аламыз. Ол шпилькасының біреуін тістеп тұрып, тарағын шашына апара берді де, айнадан көрініп тұрған маған қарады. Мен де қарадым. Ол тағы қызарып кетті. Осыдан соң ол мен жатқан кезде есіктегі айнаға қарауды мүлдем қойды. Жалпы, адамның адамға қарауында тұрған не бар, оның үстіне бір купеде келе жатқан соң, маңдайыңдағы көзіңді дәкемен байлап алмағаннан кейін бір-біріңе еріксіз көзің түседі ғой. Бірақ екеуміздің назарымыз ұшырасқан сайын Перизат қызарып кетеді, соған қарағанда, оның әуелі күнгі көзқарасы шын мәнінде ұрлық болғаны, ол сол үшін ғана қысылатын сияқты.
Іштей арбасқан мылқау өміріміз Шиеліге жақындағанда тірілейін деді. Ерлі-зайыпты екеуі тілге келді. Поезд станцияға түнгі сағат тоғыз-ондардың шамасында жетуі керек. Перизат болса күн бата салысымен-ақ тынышсыздана бастады. Қайта-қайта сағатына қарап, біліп тұрса да “қашан жетеміз?” деп проводниктен сұрап келеді. Оның бұл сабырсыздығы күйеуіне ұнамайды. “Отырсаңшы шошаңдай бермей. Келетін поезд келеді ғой өзі үшін!” — деп қабағын шытады. Оның бұл үнінде әйелін сабырлылыққа шақырғаннан гөрі қызғаныш басым сияқты. Келіншегінің жұрт көзіне түсе бергенін қаламайды-ақ! Менің күлкім келді, бір жағынан ызаландым да. “Япыр-ау, бұдан әрмен қайтып ғұмыр кешпекші? Оған қашанғы қарауыл болады? Әйелдің аттап басқанын бағу — қызғаныш емес, қорлық қой және бұл әрекетпен азапты тіршілік кешудің қажеті қанша?”
— Шиеліде қант қауындар сатылушы еді, милициялар ыдыратып жіберген жоқ па екен? — дедім қызғаншақ күйеудің сөзіне қырсығып, әдейі келіншекке қарап.
Ойда жоқта, күйеуінің көзінше өзіне қарап сөз айтқаныма Перизат қайран қалды. Жауап берген кезде адамға қарап сөйлеу жұртқа күдік тудырмайды, ол да сәл абдырап тұрып маған тура қарады да:
— Әлі сатылады, — деді.
— Сіз Шиелінің қай жеріненсіз?
Таңданғаннан Перизаттың көзі атыздай болды.
— Оны… оны сіз қайдан білесіз?
— Өзіңіз айттыңыз ғой. Қауын әлі сатылады дедіңіз, демек бұған дейін де сатылып келгенін тағы ұмытпағансыз.
Ол өзіне-өзі енді келіп, ақырын ғана күрсініп қойды.
— Егер мен сіздермен бірге түссем жақсы қауын таңдап алуға көмектесесіздер ме, үйге алып барайын, — дедім.
Перизат мүдіріп қалды.
— Қайдам, — деді ол иығын қозғалтып, — уақытымыз болмайтын шығар… Шиелінің қауындарының бәрі жақсы ғой… — Сөйтті де ол коридорға шығып, терезе алдына барып тұрды. Мен “Огонек” журналына қарадым, шағын стол үстінде жабулы жатыр екен. Назарымды сәл жоғары өрлетіп ем, маған көзілдірік ар жағынан тесірейе қарап отырған екі жанарды көрдім. Егер сұрауым болмаса, қолынан кеп поездан түсіріп кетуге құлшынып тұрған көзқарас.
Перизат терезе алдында біраз кідіріп қалып еді, маналы бері тырсиып әрең отырған ол ақыры айғайлап тынды.
— Шиеліден өтіп кетермін деп тұрсың ба, бері кеп отырсаңшы, — деді қытымыр дауыспен, — осыннан-ақ жақсы көрінеді.
Әйелі біреу жетектегендей еріне басып ішке кірді.
— Орнын жайғастырып қой, — деді ол табан астынан қамқор үнге ауысып. — Ал егер қасында немересі болса қайда сидырамыз?
— Білмейім, — деді әйел терезе түбіндегі үйреншікті орнына жайғасып жатып.
— Ім… мм… Бірден екі билет ала салу керек пе еді…
Перизат күйеуіне жалт қарады, жалт қарады да өте қатты кетіп қалмадым ба дегендей, сәл қипақтап тұрды да терезеге бұрылып: — Осы бір билеттің өзін айғаймен әрең алдырған жоқпын ба, — деді.
Москвадан шыққалы біздің купеде бір орынның жайдақ келе жатқанының сырын енді түсіндім. Демек Шиеліден біреуді қастарына мінгізу үшін сонау жақтан әдейі алған екен ғой. Поезға мінгелі бері екеуінің қырыс қабақ боп келе жатқан негізгі себептері осы болғаны-ау?
Вагон дөңгелектері рельсті қаусатып жіберердей сатыр-сұтыр етіп шағын разъезден өте шыққанымызда, екі жарым күннен бері суретке түсетін адамдай монтиып қана отырып келген келіншектен мүлдем сабыр қашты. Аласы аз тұп-тұнық жанарына уайым мен мұң үймелеп үлгеріпті.
— Кеп қалдық, — деді ол ешкімге де мойын бұрмай терезеге қарап отырған бойы. — Келесі станция — Шиелі. Ойпырмай, алды ма екен телеграмманы!
Күйеуі үндеген жоқ, шай төгіліп, май тамып алағат-алағат болған “Огонекты” алып теріс аудара бастады. Мәскеуден шыққалы бері оңнан солға, солдан оңға қарай қырық рет аударылса да оқылып бітпеген журнал. Жалпы, бұл кісі ашылған бетке көп аялдамайды. Сәл үңіліп отырады да, бір-екі сөйлемнің басын шалған соң келесі бетке көшеді. Бас-аяғы сегіз-тоғыз минуттың ішінде бүкіл журналды оқып бітіріп, майқамдалған төсегіне қарнын сипап қисая кетеді. Шалқасынан түсіп біраз жатқан соң құрандай жалықпайтын жаңағы журналын қайтадан алып, үш-төрт танкінің соңынан жүгіріп бара жатқан солдаттардың суреті салынған бетті ашады. Ең көп былғанған бет те осы. Қазан вокзалынан шыққалы бері біз жол-жөнекей не алдық, не жедік, бәрі де осы бетке бір-бір із қалдырып өткен. Сөйтсе де екі беттік әңгіме әлі бітпей келеді. Ол шалқасынан жатқан бойы тағы екі-үш сөйлем оқиды. Сонан соң екі қолы бірте-бірте төмен түсіп, далиған журнал көзәйнекке байқалмай жақындай береді, жақындай береді, құлап келе жатқан тарғыл беттерді бұ кісі көзбен тіреп, тыртысып оқи береді. Журнал мұрнының ұшына кеп тиеді, сонан соң көзәйнегін тұмшалайды, сол кезде барып қолы кеудесіне сылқ етіп, жалпақ бет көзден біржолата ғайып болады да, әзірге бір қалыпты, момақан қорыл басталып кетеді. Балбырап ұйықтау деген осы. Қазір де ол теріс қарай ашып-ашып келіп, баяғы солдаттар мен танкілерге жетіп аз-кем аялдады, бірақ оқуға зауқы соқпай одан да өтіп кетті.
— Құдай-ай, — деді күйеуінің оқымысты бола қалғанына ызаланған келіншек. — Адресін дұрыс жазып па едің өзі? Алған да жоқ шығар…
— Алды, неге алмайды, — делі ол фигурист қыздардың суретіне үңіліп отырып. — Молниямен салынды…
— Ешкімі жоқ, қу бас адам құсатып…
Келіншектің көзіне мөлт-мөлт етіп жас тіреліп қапты.
— Неге, — деді күйеуі журналды жауып, арқасын жастыққа сүйеп. — Молниямен телеграмма салдық. Курортқа кетердің алдында түсіндіріп хат жаздық. Қайтқанымызша дүние-мүліктеріңнің сататынын сатып, алатынын қалдырып дайын отыр дедік. Самолетпен-ақ кететін едік, тар купеге қамалып, азап шегіп солар үшін тағы келеміз, міне. Неменесіне қу бас құсатып дейсің…
— Телеграмма, хат!.. Төрт жылдан бері жүріп-жүріп кеп, қаңғыбас адам құсатып жолдан алып кеткелі келе жатырмыз. Әдейі кеп алып кетуге уақыт жоқ! — Перизат соңғы екі сөзді тістеніп, ызаланып айтты.
“Огонек” журналының “табынушысы” әйелінің көзіндегі жасты көріп, қабағын тыржың еткізді. Перизаттың жалпы жылағанын емес, шешесінің қамын ойлап көзіне жас алғанын жақтырмай отыр.
— Проводникте ыстық шай бар ма екен? — деді ол қытымырланып.
Әйелі жауап қатпады. Күйеуі жаңағы сөзін сол қалпында, сол екпінде тағы қайталады.
— Проводникте ыстық шай бар ма екен?
— Бар-р, ба-ар, — деді Перизат тістене сыбырлап.
— Стакан әкеп бере ғойшы, шекем шағып бара жатыр.
— Құлдық, тақсыр-р! — Ол стаканды алып, көзінің жасын жолай сүртіп шығып кетті.
“Огонек” журналының “табынушысының” саусақтары жеңіс салтанатын паш етіп, шағын столды бір қалыпты тықылдата жөнелді.
Таңдап жүріп күләбі қауынның қолым көтерген біреуін алып қайтып келсем, купеде кимешек киген, аласа бойлы қара кемпір мен жеті-сегіз жастардағы бала отыр екен. Табысудың алғашқы сәті өтіп, ыстық қуаныштар томыртқаланып қалған болуы керек, үшеуі күнделікті тіршілік әңгімесіне ойысыпты. Кемпір шыт белбеуінің ұшымен жасын сүртіп қойып: “Қалай, амансыңдар ма, әйтеуір”, — деді күрсініп. “Аманбыз, аманбыз — деді, кемпір кіріп келгеннен автоматты түрде күйеу балаға айналған орта жасар кісі, шашы сирек басын шұлғып қойып. — О-о, мынау, — деді енді көргендей балага бұрылып, — мынау әлгі… кім… Та… Таңат қой. Дәу жігіт екен ғой өзі. Кел, менің қасыма кел. — Ол баланы қарсылық көрсетіп бұртиғанына қарамастан қолынан тартып қасына отырғызды. — Мен саған қазір журнал беремін. Суретін көресің. — “Күйеу бала” “Огонектің” дәл өзі оқып жатқан бетін ашып, солдаттар мен танкілерді көрсетті. — Көрдің бе, немістер қашып бара жатыр. Біздің әскерлер атып келеді. Та-та-та, тра-та-та!.. Міне, бомба жарылды. Бу-ух-х! — Ол бомбаның жарылғанын көрсетпек боп құлашын екі жаққа сермеп кеп қалып еді, оң қолын үстіңгі полканың таяныш теміріне оңдырмай соғып алды да: “ту, шорт, — деді ызаланып. — Ал, енді өзің көре ғой. Өзің көре бер… түуһ, шорт возьми!..”
Бір минуттай өткен соң қолының ауырғаны басылып, ол кемпірге қарады.
— Қалай? Жақсы жеттіңіз бе?
— Иә, бір бәле ғып жеттік, әйтеуір. Еңгілістен күнде қатынап тұратын жалғыз аптауыз бар еді, со құрымағырдың қасақана бүгін сынып қалмасы бар ма. Май таситын бір мәшине Шиеліге шығып… шопыр бала алмаймын, млиса ұстап алады деп, әйтеуір, жалынып-жалпайып жүріп түске қарай әрең жеттік.
— Түу-у, түстен бері күтіп отырсыздар ма? — деді қызы езу тартып.
— Е, күттік қой. Отырдық, тұрдық, мына бала тамақ ішеміз деген соң сталабайына бардық. Сөйтіп-сөйтіп, уақыт деген өтті ғой. Айтпақшы, өздеріңнің кішкентайларың бар емес пе еді, оларың қайда?
— Ол круглый суткада, – деді күйеу баласы алғашқы кезде жайдары мінез танытып қалмақ болғандай сөзге тағы араласып.
— Ойбай, онысы несі тағы?
— Детсадтан аптасына бір-ақ рет аламыз. «Сіздер алып тұрыңыздар» деп көршілерге тапсырып кеткенбіз.
— Ойбуй, шырағым-ай, көзі жәутеңдеп!.. Маған-ақ әкеп тастамадыңдар ма?
— Ничево, төрт аптаға жыласа да шыдайды ғой.
— Барған соң қолға қарайтын болды-ау, қарағым-ай. Ештеңе де ала алмадық. Ділігірәмдарыңды алдың күні-ақ алғанбыз. Табан астында не істерімізді білмей… Барсақ па екен, бармасақ па екен деп… оның үстіне мына баланың оқуы бар, құрулы ошақ, қара қазан бар дегендей. Шығып кете беру оңай дейсің бе? “Өздері неғып келмейді, жолдан ала кетеміз” деп ділігірәм салғаны несі” деп ауылдың біраз адамы ренжіп жатыр. Миыма кене кіргендей басым қатты. Бармаймын деп-ақ жатыр едім, бүгін таңертең осылай қарай домалағанымызды білмей қалдық. Бір мәнісі болар деп мына баланы мектебінен де сұрамадым.
— Үй-мүліктеріңіз бен малдарыңызды қайттіңіздер? –деді күйеу.
— И-и, үй-мүлікті жау ала ма, есікті жаптым да жүре бердім. Үш қой, бір тайынша бар еді, қоңсыларға тапсырып кеттім. Бір айналып соғармын дедім.
Мен енді ғана байқадым. Кемпірдің көзінен жас сорғалап, жылап отыр екен. Перизаттың жанары да жасқа толып, мөлт-мөлт етеді.
Мен шығып кеттім. Бұл арада енді отыра беруімді ыңғайсыз санадым. Өздерінің үй іштеріндегі тамыры тереңде жатқан ақырамаштың қыраулы түніндей суық та ызғарлы кикілжіңдердің бір ұшын сезіп қалғаныма көзілдірікті кісі намыстанатын секілді де, Перизат қорланып, қысылатын сияқты. Мен купеге кісі аяғы сирексіп, жұрттың көбісі ұйықтауға жатқанда ғана кірдім. Олар түнгі шамды да сөндіріп тастапты. Сырмалы есікті ақырын ғана жылжытып екі елідей саңлау қалдырып, содан түскен жарықпен төсегімді салып болған соң есікті қайта жауып жата кеттім. Үш күннен бері бос келе жатқан қасымдағы орында “Огонектің” “табынушысы” жатыр. Алғашында оны кемпір екен деп қалғам, бір разъезден өтіп бара жатқанда терезеден жылт-жылт етіп түскен сәуледен бетіндегі айқара жамылған таныс журналды көріп қалып, кемпірге орын берген екен ғой деп ішім жылып қалып еді, артынша күліп жібере жаздадым. Кемпірді ғой немересімен қосып жоғарыға қуа алмайды, баласы құлап қалуы мүмкін. Бағана, Шиеліге келердің алдында Перизат төсегін жоғарыға ауыстырып, төменгі өз орнына шешесіне салған. “Огонекқа” “табынушының” әйелін қызғанып жоғарыға өрмелеп шыққанына еріксіз езу тарттым. “Пысығын көрдің бе өзінің?”
Көз алдымнан көпке дейін кемпір мен немересі кетпей қойды. “Энгельс” деп аталатын белгісіз бір колхоздағы оның өгейсіп тұрған үйі, есігіндегі қара құлып елестеді. Олар өз өтендеріне қайтып бара ма, бармай ма? Қазір ғой олар біржола кетіп бара жатыр, мына “Огонек” журналының “табынушысымен”, оның шіренген суық мінезімен шығыса ала ма, жоқ па, шығысқан күнде өктемдік пен менмендіктің қорлығына көнуге тура келеді-ау. Ана немерем деп отырған бала қай баласынан екен, ол неге жоқ, тірі ме, өлі ме? Бәлкім, жалғыз шешесі мен жалғыз інісіне қамқор болу үшін Перизат барлық жастығы мен нәзіктігін осылай құрбандыққа өзі шалған шығар?
Басым шым-шытырық сауалға толды. Осы поездың өзінде ғой біраз адам келе жатыр. Етене таныссаң бәрінің бастарында бір-бір тағдыр, өз мұңы, өз қуанышы жатқанын көресің. Қуанышы болса бола берсін, дәл осындай көкірегінде шері шемен боп қатса да, онысы ешкімге айтылмайтын, ешкім көңіл бөлмейтін жұдырықтай елеусіз жандардың ішкі мұңы адамның жанын аш мысықтай тырналап, бауырыңа мұз басқандай болады екен.
Ертесіне біз Алматыға кеп түстік. Үш жарым күннен бері күйі бір, сыры бір боп келе жатқан адамдар мына үлкен қаланың түкпір-түкпіріне тарыдай шашылып, әрқайсысы өз жөніне кетеді. Бір-бірлерімен қимай ажырасып жатса да бәрібір екі-үш күн өткен соң ұмытылады, бір-екі жыл өткен соң бірін-бірі танымай да қалады. Амал қанша, өмір заңы солай, бәрін жадыңда сақтап жүру мүмкін емес.
Менің жол серіктерім өз машиналарына қарай жүрді. Үш жарым күннен бері екі беттік әңгімені оқып бітіре алмаған кісі телефонограммамен қызметтегі машинасын шақырып қойыпты.
— Бізбен бірге жүр, — деді ол үлкен жақсылық жасағандай маған қарап. — Апарып тастайық.
— Рахмет, сыймаспын. Таксимен-ақ жетемін ғой.
Біз қол алысып қоштастық. Көшеде киетін киімін кигенде Перизат қарасаң көз тоймайтын суретке айналыпты.
— Сау болыңыз, — дедім оң қолымдағы Шиелінің зілдей қауынын сол қолыма ауыстырып. Ол ернін күбірлетіп, басын изеді де: “рахмет”, — деді.
— Не үшін?
— Орныңызды бергеніңіз үшін.
— Ә-ә, мен оны мүлдем ұмытып кетіппін. — Сол қолымдағы қауынды оң қолыма қайта ауыстырдым. — Өзім де ең үлкенін алған екем, іші қалай екенін кім білсін.
— Қорықпай-ақ қойыңыз, Шиелінің қауындарының бәрі жақсы.
Қара “Волганың” есігін ашып тұрған күйеуі “Перизат, болсаңшы” деп айғайлайтындай ол кідірмеген де еді, “сөзді қой” дегені болу керек, соны түсінген келіншек басына қиғаш қондырған шашақты капрон қалпағын жол-жөнекей түзеп, соңымызда келе жатқан інісін қолынан жетелеп алды.
— Апа, болыңыз, болыңыз, — деді күйеу баласы тағы да дауыстап. Жай басып келе жатқан кемпір өктем дауысты естіп, бүкшеңдеп жүгіре жөнелді.
Мен оның машинаға қалай жеткенін, есікті аша алмай біраз әуре болғанын, Перизат есікті ашқан соң “бол” деп тағы айғайлап қала ма деп абдырап барып артқы орынға отырғанын, есікті жапқанда ұзын көйлегінің етегі сыртта қалып, есікті қайта ашып жабуға тура келгеніне дейін көз алмай қарап тұрдым.
Сәлден соң машина орнынан қозғалып, олар көзден ғайып болды. Адамдар сапырылысып жатса да мен жалғыз қалғандай сезіндім. Жүрегімді әлдеқалай бір мұң, әлдеқалай бір сағыныш билеп алды. Мен дәл киоскінің алдында тұр екенмін. Көзім ілулі “Огонекқа” түсе кетті. Үш жарым күннен бері әбден мезі қылған журналдың дәл сол саны. Мен теріс айналдым, теріс айналдым да қайта бұрылып кеп журналға қарадым. Он жетінші саны екен. Біреуін сатып алайын деп ем, киоск әлі ашылмапты. Ол маған өткен оқиғаның бәрін баяндап тұрғандай көрінді.
Авторы — Дулат ИСАБЕКОВ