Ұлтаралық қатынас мәдениеті

Этносаралық қарым-қатынас мәдениеті адамға ұлтаралық қатынастарды тану, дамыту, өзгерту және жетілдіру үшін қажет және ұлттық прогрестің де, жалпыұлттық мақтаныш рухында тәрбиелеудің де тиімді құралы және тәсілі ретінде әрекет етеді. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінде адамдардың басқа ұлт өкілдеріне қатынасы шоғырланған.

Ұлтаралық қатынас мәдениеті- ұлттық саясат саласындағы мәдениет. Бұл белгілі бір жүйелік сапа, халықтардың әлеуметтік өмірі мен қызметінің тәсілі, ұлттық және интернационалистік идеялардың, нормалардың, нанымдардың және т.б. олардың бірлігі мен өзара байланысында дамуы мен сабақтастығын қамтамасыз ету нысаны. "Халықаралық қарым-қатынас мәдениеті" ұғымы әлеуметтік топтардың, топтардың, таптардың, халықтардың да, жеке тұлғаның да мәдени деңгейін сипаттауға қолданылады. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті көбінесе халықтың жалпы қарым-қатынас мәдениетімен байланысты. Қоғам жаңарған сайын әр түрлі ұлт өкілдерінің саналы және тығыз бірігуіне көшу жеделдейді. Қазақстанда және басқа да достас елдерде қалыптасқан адамдар, таптар, әлеуметтік топтар мен халықтар арасындағы жаңа қатынастар халықтың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін объективті қажеттілік ретінде айқындайтын жағдайлар жасайды. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті- бұл ұлттық қауымдастықтардың дамуы мен жақындасуы негізінде туындайтын және халықтардың экономикалық, саяси, мәдени, ғылыми-техникалық дамудағы нақты теңдігін, олардың арасындағы достық өзара көмекті, бір-бірінің ұлттық мүдделері мен ұлттық ерекшеліктерін ескеруді, ұлттық тілдерге құрметпен қарауды көздейтін қоғамдық қатынастардың ерекше сапасы. Бұл ерекшеліктер достас ұлттардың, ұлттық және этникалық топтардың экономикалық, әлеуметтік-саяси және мәдени-рухани өмірінің ортақтығымен, ғылыми дүниетанымның бірлігімен анықталады. 

Құрылымдық тұрғыдан алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті оның диалектикалық өзара байланысты және өзара тәуелді екі негізгі компонентінің болуын болжайды. Біріншісі адамның ғылыми білім деңгейі және ұлттық процестердің мәнін түсіну, ғылыми ұлттық саясаттың принциптері мен талаптарын сақтау қажеттілігіне сену сияқты қасиеттерінің жиынтығын қамтиды. Ол қарым-қатынас субъектісі арқылы хабардарлықтың тереңдігін, яғни жеке интернационалистік сананың деңгейін сипаттайды. Екіншісі интернационализм, интеграция, ұлттық мәселе туралы білімді қолдану мүмкіндігін нақты көрсетеді, адамның жұмыс істейтін ұлттық өзара әрекеттесу жүйесінің талаптарына практикалық қатынасын бағалауға мүмкіндік береді. Әр түрлі ұлт өкілдерінің күнделікті қарым-қатынас мәдениетінің жай-күйі халықтың әлеуметтік жетілу өлшемі болып табылатыны кездейсоқ емес.

"Ұлтаралық қоғам мәдениеті" ұғымын талдай отырып, біз "ұлтаралық қарым-қатынас" ұғымымен біртұтас деп саналатын "ұлттық қатынастар" сияқты ұғымға тап боламыз. Көптеген ғылыми зерттеулерде олар көбінесе ажыратылмайды, өйткені олар бір реттік және бір уақытта өзара байланысты. Ішкі құрылымдарға, әртүрлі байланыстар жүйесіне еніп, олар кездейсоқ және қажетті, әлеуметтік және жеке, терең-маңызды және бетінде жатқан құбылыстарда көрінеді. Сондықтан әр түрлі ұлттық қауымдастықтар арасындағы қатынастар көбінесе ұлтаралық қарым — қатынас, ал әртүрлі ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынас ұлттық қатынастар ретінде қарастырылады. Ұлттық қатынастар әртүрлі деңгейлерде — жалпы және жеке болатындығын есте ұстаған жөн. Осыған байланысты, ең алдымен, ұлттық қатынастардың ерекшелігін білгіміз келеді.

Ұлттық қатынастар- бұл тең құқықты азаматтар мен халықтардың өзара сеніміне негізделген ұлт ішіндегі және ұлттар арасындағы қатынастар жүйесі болып табылатын әлеуметтік қатынастардың нақты нысаны. Жүйеге ұлттардың экономикалық, әлеуметтік-саяси, мемлекеттік-құқықтық, идеологиялық, адамгершілік-психологиялық, мәдени-тұрмыстық және басқа да қатынастары кіреді. Ұлттық қатынастардың ерекшелігі олардың субъектісі әлеуметтік-этникалық қауымдастық болып табылатындығымен анықталады: ұлттар, ұлттық және этникалық топтар. Бұл дегеніміз, ұлттар ішіндегі және арасындағы экономикалық, саяси, рухани қатынастарға ұлттық тікелей және жанама әсер етеді. Мұның бәрі, өз кезегінде, ұлттық қатынастардың салыстырмалы тәуелсіздігін және оларға тән заңдылықтарды анықтайды. "Ұлттық қатынастар" ұғымы ұлттық қауымдастықтардың болуына байланысты "ұлтаралық қатынас" ұғымына қарағанда кеңірек екені анық. Әр түрлі ұлт өкілдерінің қарым-қатынасындағы жеке деңгейде бұл байланыстар жеке және жеке қоғамдық қатынастардағы көп қырлы көрініс бола отырып, жеке қарым-қатынаста бұзылады. Ғылыми әдебиеттердегі "ұлтаралық қарым-қатынас" категориясы негізінен оны ішкі ұлттық қарым-қатынас формасынан ажырату үшін қолданылады. "Ұлтаралық қарым-қатынас" категориясымен жұмыс жасай отырып, біз әртүрлі ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынас туралы айтып отырғанымызға назар аударғымыз келеді. Сондықтан "ұлтаралық қарым — қатынас" ұғымын кең мағынада — әр түрлі халықтардың үлкен топтары арасындағы қатынастарды сипаттау үшін де, тар мағынада- әр түрлі ұлт өкілдерінің жеке деңгейдегі қарым-қатынасын білдіретін кезде түсіну керек. Басқаша айтқанда, ұлтаралық қарым-қатынас әр түрлі ұлт адамдарының жеке қарым-қатынасын ғана емес, сонымен бірге халықтардың материалдық және рухани қатынастарының жиынтығын да қамтиды.

Осылайша, ұлтаралық қарым-қатынас- бұл ұлттық қатынастардың да, жалпы қарым-қатынастың да қажетті жағы, өйткені адамдардың қарым-қатынасы олардың өзара қатынастарынан басқа ештеңе бола алмайды. Ұлтаралық қарым-қатынас нәтижесінде интеграциялық процестердің әртүрлі формалары құрылады. Ұлтаралық байланыстар шағын аймақта, көпұлтты ел аясында, сондай-ақ халықаралық байланыстар ауқымында жүзеге асырылады. Демек, олар географиялық таралуы мен байланысқа қатысушы адамдардың құрамына байланысты өте алуан түрлі.

Сонымен, ұлтаралық қарым-қатынас- бұл барлық халықтар үшін пайдалы, сондықтан еріктілік пен өзара түсіністік негізінде жүзеге асырылатын табиғи, объективті диалектикалық процесс. Бұл адамдар мәдениетін дамытудың нәтижесі, әр адамның өмір сүруінің және жетілуінің негізгі шарты, тәсілі. Адамдардың ұлтаралық қарым — қатынасын ұлттық процестердің формасы және халықтар өмірінің барлық салаларын-экономика, саясат, ғылым, мәдениет және т. б. қамтитын ұлттық қатынастарды дамытудың жалпы процесінің бөлігі ретінде анықтауға болады. Олардың әрқайсысында өзара әрекеттесетін және бірін-бірі толықтыратын адамдардың ұлтаралық қарым-қатынасының нақты формалары мен әдістері қалыптасады. Ұлтаралық қарым-қатынастың нақты ішкі "механизмдері" әлеуметтік құрылымдармен және қарым-қатынас жасаушылардың жеке сипаттамаларымен анықталады.

Адами қарым-қатынастың интернационалистік жетілу деңгейі оның мәдениетінің қағидаларын игерумен ғана емес, сонымен бірге осы принциптердің өздігінен "еруімен", кез-келген жағдайда жоғары ұлттық және мінез-құлықтың ішкі қажеттілігін дамытумен сипатталатынын ұмытпаған жөн. Ұлтаралық қарым-қатынастың жоғары мәдениетінің қағидаларын ұстанатын адам, әдетте, әлеуметтік белсенді, көреген, болашаққа сенімді қарайды.