(Жаһандану және ұлттану үдерісіндегі қазақ тілінің өміршеңдігі)
«Дүниедегі нәрселердің бәрі қысылады, мұздайды, қатады – түсі қашып, өлік сияқты жатады. Күн жазыла бастағанда, жаз болады: бәрі жадырайды – жазылады, көгереді, көркейеді.»
Ахмет Байтұрсынов
Қазақ тілі – бұралаң мен бұлтарыстарды, дауылдар мен соқпақтарды, күресіндер мен тіресулерді өткеріп келе жатырған, бөрідей бекем, арыстандай айбатты, абыз ана. Ана дейтін себебім, әрбір ұлт пен ұлысты айқындап тұратын, ажарландырып тұратын жалғыз ғана белгі бар. Ол – тілі! Қанды да, дінді де, салт-сананы да лайлау әсте оңай. Ал, тілді жоқ қылу-рухты жоқ қылумен пара-пар. Тілді де лайлауға болады. Алайда рухты жығу мүмкін емес. Себебі қазақ халқы - текті халық. Қазақты өмір деген қазанда қайнаған аппақ сүт деп алатын болсақ, сонау жылдардағы репрессия сүт бетіне шыққан қаймақтарды сүзіп алып, топыраққа айналдырды. Ал, түбінде қалған қаспақты қырып ала алмады. Ол қаспақ – халықтың тектілігі. Сондықтан да рух пен тіл бір-біріне қашан да сүйеу. Қазақтың тамыры – тектілік, әкесі – рух, анасы – тіл. Оған Мұстафа Шоқайдың «Ұлттық рухтың негізі – ұлттық тіл» деген рухты сөзі дәлел емес пе? Сонау тарихтың жылнамалары мен керуен-керуен көшіне назар аударып қарар болсақ, ұлтымыз қаншама қыл көпірлерден сүрінбей өтіп , ғасырлармен жасасып, болашаққа ентелеп барады. Қандай да бір саяси жүйелер мен көзқарастардың, ұстанымдар мен ниеттердің құрбаны боп кете жаздаса да тілі мен рухын жоғалтпай сақтап келеді. Қазақтың тілі – қасиет болса, сөзі – кие. Халқымыз қай заманда да осы ұғымдардың тереңіне бойлап, тамырына көз тіге білген. Дүние есігін ашқан әрбір пенденің құлағын елең еткізетін үн де осы-ана тілінде шырқалған әуезді үн емес пе? «Сүйемін туған тілді – анам тілін, Бесікте жатқанымда-ақ берген білім» деп Сұлтанмахмұт ақын бекер жырламаса керек-ті. Біздің қасиетіміз – тіл болса, тілдің қағаздағы һәм ғаламдағы жарқын бейнесі – әліппе. Яғни жазуымыз. Біз тағдырымыз бен, тарихымызды, мәдениетіміз бен руханиятымызды және әдебиетімізді қалай жазып келдік? Сөзіміз кие болса, біз оны қалай қадірлеп жүрміз? Қағаз бетіне қалай түсірдік? Қалай таңбаладық? Ұлтымызды сөздің киесі ұрмады ма? деген сұрақтар қай кезде де жанды жегідей жеп келе жатыр.
Қазақ жазуының тарихы да, өз тағдырындай қатпарлы екені де аян. Сонау тасқа қашалған руна жазуынан бастау алатын тегеурінді тарих талай заманның бет-бейнесін көріп, көзайым болып келе жатырғаны да һақ. Тәңір дауылдар мен борандарға иілмейтін қайрат беріп, табиғаттың өзі аялап, бетіне жұққан қылауды самал желімен желпіп келген. Сылдырап аққан ағын суға маңдайын сүйгізіп, күн нұрымен өбіп келген сол бір қасиетті тас – түркі өркениетінің жазмышы жазылған жылнама дерсің. Тоқтаусыз тулаған уақыттың екпіні талай ғасырларды дәуірлермен ұштастырып әкелді емес пе? Қазақтың тілі мен, жазуы ғасырлар жеңімен жалғаса берді. Көп жыл бойы араб графикасына негізделген әліппе арқылы рухтарын сөйлетіп келді. «Қадим» дедік, «Жәдид» дедік, әйтеуір, Алланың сөздері түскен әліппе ғой деп қасиет тұттық. Жылдар жылжи ағып, алыптарымыздың жүрегінде: «Ұлттық үніміз бен бояуымызды әспеттей түсетін, даланың дархандығы сіңген қоңыр әуезімізді нақтылайтын әліпби жасақтап, қолданысқа енгізсек» деген арман орын алды. Алайда, қылыш заман ол арманды да кесіп түсті. Ұлтының ұлы үнін құлағына сіңіріп өскен Ахмет Байтұрсынов сәл де болса бастама көтеріп, төте жазуды қазақтың төл дыбыстарына ыңғайлап әліппе жасаған-ды. Артынша ол да жоққа шығып, латын графикасына негізделген әліппеге ауысты. Жалпы айтқанда біталай сапырылысқаны анық. Тағдыр деген жұмақтың гүл бақшасы емес қой. Халық та, сол халықтың тілі де, діні де, дәстүрі де – сол ұлттың тағдырымен тікелей байланысты. Саяси жүйелер, тұманды қоғам, Сібір жақтан ескен салқын леп пен кісеннің күңгір үні, күс басқан алақандарға сіңген ащы тер мен көзден аққан тамшылардың зілдей ауырлығы, бәрі-бәрі тіл мен жазудың тағдырына әсер етпей қойған жоқ. Сол заманда үстемдік етіп тұрған ұлттың үніне негізделген әліппе қолданысқа енді. Ол – орыс тіліне негізделген әліппе еді. Ахаң тағы да «Мен ойлаймын, емле – жазу үшін шығарған нәрсе, жазу – тіл үшін шығарған нәрсе. Олай болса, тілді бұзып емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек» деп, Сібірдің салқын суығына кеудесін төседі. Бірақ та заман өз дегенін жасады. Қазақтың төл дыбыстары сақталды, алайда орыс тіліне тән дыбыстар да еніп кете барды. Халықтың таңдайына орыс тілінің төл дыбыстарын жапсырып берді. Құран танып, кәлимаға тілі келген қазақ үшін, орыс дыбыстарына тіл жатықтыру не дейсің! Жаттадық, жаттап қана қоймай санамызға һәм қанымызға сіңдірдік, орыстан артық сөйледік. Өткен тарихқа лағнет айту – күпірлік екені де һақ. Әрбір істің артында бір ұлы саясат жатады. Саясаттың саясында қаншама тағдырлар тоғысты. Біз сол саясаттың көлеңке жағында қалып қойдық. Тілдік иммунитетіміз әлсіреп, қазақ тіліне тән дыбыстық ерекшеліктерімізді, даланың қоңыр үнін сол заманға аманаттадық. Шығыстан шырайланып атқан күн, батысқа манаурап барып батып жатты. Тарихтың тықылдаған, жүрісінен жаңылмайтын сағаты да жалжуынан жаңылмады. Қазақ халқының санасы мен қолданысына кириллица әбден сіңіп алды. Тілдің де күрмеліп бара жатырғанын сезініп те жүрдік. Темірдей қоғам сезімді қайтсін? Өмір бірқалыпта тұрмайтындығын жоғарыда айтып өттім. Ұлт тәуелсіздік алды. Жерді сыздық, туды көтердік, ұрандадық. Ал, «Рух пен тіл тәуелсіздік алды ма?» деген сауалға ойланатын мүшкіл болмады. Суығы бет қарытатын қаһарлы қыстай, қара суығы сүйектен өтетін күрең күздей заманды да маңдай теріндей қылып сілкіп тастап, болашаққа бет алды. Халық бұрынғы күйбең тіршілігін жалғады, саяси-әлеуметтік мәселелер күн тәртібінен түскен емес. Тұңғыш президентіміз, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ тілі – мемлекеттік тіл» деп заң шығарып, «Қазақ пен қазақ қазақша сөйлессін!» деп ұран салды. Еңсесін тіктеп, айылын жинап, етең жеңін бүтіндеген елдің назары рух пен тілге ауды. «Рухани жаңғыру: болашаққа бағдар» деп үндеу тастап, халық руханиятын бүтіндеуге кірісті. Елбасымыз үндеуінде әліппені өзгертуге ұсыныс тастады. Сол мезеттерде тарихтың қатпарлы қойнауына сіңіп кеткен латын графикасына негізделген әліпбидің шаңын қағуға тура келді. Себебі, қазақ тілінің сәл-пәл өзгеріске ұшырағанын, бояуына дақ түскенін Елбасымыз да, ғалымдарымыз байқаған-ды. Саясаткерлер де «Өзбекстандағы латницаға көшу саясаты дұрыс болды, бірақ бұл процесс дұрыс басқарылмады. Кәсібилердің пікірі еленбеді» деп, өзге елдердегі әліппе ауыстыруда кеткен қателіктерді, артынан халықтың шеккен зардабын тізбелей отырып, дұрыс бағыттағы нақты қадамдар жасауға бастама көтерді.
Латын графикасына негізделген әліппе – нағыз рухани жаңғыру болса керек-ті. Қолданысымыздағы сөздер тізгініндегі жат бояулардан арылып, бұрынғы ұлттық үнімізді қалыптастыратын, тағдырымызды жаңа парақтан, қазақылықтың исін аңқытып тұрып жазуға бағыттайтын әліппе деп білемін. Осы күнге дейін қолданып келген кириллицамен де болашаққа қарқындап дамуға әсте болатыны да рас. Дегенмен де, санаға сіңіп қалған орыс тілінің төл әріптерінен арылу үшін осындай тәуекелге баруға тиіспіз. Әйтпесе латының да қазақтың өз әліппесі емес қой. Рухани жаңғырумен қоса ұлттық код мәселесі де қазақ даласын шарлап кеткен рухани үн болды. Ұлттық код дегеніміз – Ұлттың табиғи бейнесі мен жан дүниесінің даусы. Осы бір шырылдаған жан дауысын өз табиғи қалпына әкелмей, ұлттық бейнемізді әспеттеу мүмкін емес. Ертеңгі күндері жаңа әліппеге көшкен жағдайда да екі-үш буыннан кейін нағыз қазақ тілді ұрпақ дүниеге келеді деген үміттеміз. Қазіргі заманның жастары – мына біздер. Біздің да санамызда өткен тағдырымыздан қалған жаңғырықтар бар. Біз де Кеңестік жүйені көрген халықтың ұрпағымыз. Алдағы ұлт тарихын қалыптастыру жолында жаңа әліппенің атқарар рөлі мен маңызы зор. Ол әліппемен сусындаған нағыз ұрпақ – біздің ұрпағымыз. Сол ұрпаққа рухани даңғыл жол салу біздің басты борышымыз. Біз жаһандануға бастаған болашағымызды жаңа әліппемен жаза отырып, «Бабалар сөзіне» қаныққан,ұлттық мәнер мен үнді сіңірген, ұрпақ қалыптастыруға тиіспіз. Келешек ұрпақты қалыптастыратын біздерге артар жауапкершілік пен үміт те ауыр болмақ. Тілдің қасиеті мен сөздің киесін арқалау кім-кімге де оңай соқпас. Тек жоғалып кетпейікші! Жоғалғаннан сақтасын, жоғалғаннан!