Елімізді экономикалық және әлеуметтік жаңғыртудың маңызды бағыттарының бірі жаңа тіл саясаты болып табылады, оның есебі Мемлекеттің түңғыш басшысы Нұрсұлтан Назарбаев "Тілдердің үштұғырлығы" бірегей мәдени жобасын кезең-кезеңімен іске асыруды ұсынған сәттен басталады, Үштілді білім беруді ілгерілету идеясы - "100 нақты қадам" Ұлт жоспарында, сондай-ақ "Қазақстан Республикасында үштілді білім беруді дамытудың 2015-2020 жылдарға арналған Жол картасында" көрініс тапқан. [1]
Тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясының XXII сессиясында сөйлеген сөзінде мемлекеттің қазақстандықтардың барлық этностық топтарының тілдерін дамытуға қамқорлық жасайтынын, ал үштілділік – «бұл жаһандық өмірге жолдама, бұл адамның өмірдегі табыстылығының қағидаты. Қазақстанда жүргізіліп жатқан тіл саясаты ең алдымен оқушы жастарға, студенттерге бағытталған, өйткені мынадай фактіні ескеру қажет: қазақ-орыс және орыс-қазақ қостілділігі елдің әртүрлі жастағы барлық тұрғындары, әртүрлі ұлт өкілдері арасында табиғи процесс ретінде өтеді, ал ағылшын тілін, тәжірибе көрсеткендей, жас ұрпақ өкілдерінің басым бөлігі үйренуді жөн көреді, оны қазіргі уақытта перспективалы және сұранысқа ие» деп санайды. [2]
Үштілділікті дамыту мәселесі бойынша әртүрлі пікірлер бар, атап айтқанда, елдің бүкіл халқына осындай жаппай көзқарасты жобалауға әлі ерте, өйткені мемлекет бұл процесті қажетті ресурстармен бірден қамтамасыз ете алмайды деп есептейді. Тілдерді оқыту әдістемесінде "көптілділік" және үштілділік" ұғымдары бар екендігі туралы пікірталастар жүргізілуде, жаңа стандарттарды енгізуге асығып, біз тек ағылшын тілін ғана емес, қазақ және орыс тілдерін де жақсы білмейтін жартылай тілді балалардың тұтас ұрпағын ала аламыз. Осы күмәнге жауап ретінде жол картасында «Мемлекеттік органдардың, білім беру ұйымдарының, ата-аналар қоғамдастығының, БАҚ-тың тиімді өзара іс-қимыл жасауымен үштілді білім беруді жоспарлы және кезең-кезеңімен дамытудың стратегиялық бағыттары нақты айқындалды: үштілді білім беруді әдіснамалық және оқу-әдістемелік қамтамасыз ету, кадрлар даярлау және біліктілікті арттыру, үштілді білім беру саласында тиімді ғылыми зерттеулер жүргізу, оны қаржыландыру».[2]
Қазақстанның білім беру жүйесіндегі үш тұғырлы тіл идеологиясының маңыздылығы. Үштілділік-заманауи білім берудің басымдықтарының бірі ретінде
Үштілділік - бұл уақыт талабы, ол адамдарға өз білімдерін, дағдыларын кеңейтуге және адамдар арасындағы өзара түсінушілікті дамытуға көмектеседі, ал тілдерді меңгеру деңгейі – оның негізгі критерийлерінің бірі. Үштілділік адамзат дамуының маңызды бағыты ретінде бұрыннан белгілі болды. Бүгінде басқа жерде адамдар тек бір тілде сөйлейтін елдер бар деп елестету мүмкін емес. Бірнеше тілдерді білу үлкен ғаламдық әлемге ақпарат пен инновацияның үлкен ағынымен терезе ашады. Үш тілділікті парасатты, сауатты және дұрыс енгізу кез — келген ортада коммуникативті - бейімделген болуға мүмкіндік береді. Халық даналығына ешкім күмәнданбайды: " сіз қанша тілді білесіз — сіз қанша рет адамсыз". Қазақтың ұлы ақыны, жазушысы, философ Абай Құнанбаев кезінде қазақтарды орыс тілін үйренуге шақырған. Ол орыс тілі мен орыс мәдениеті арқылы қазақ халқы әлемдік әдебиетке қосыла алатынын түсінді.
Қазақстан Республикасында тіл саясаты "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" атты Қазақстан халқына Жолдауында 2007 жылдан бастау алады. Мемлекет басшысы "Тілдердің үштұғырлығы"мәдени жобасын кезең-кезеңмен іске асыруды бастауды ұсынды. Дәл осы сәтті тәуелсіз Қазақстанның жаңа тіл саясатының бастапқы нүктесі ретінде белгілеуге болады, ол бүгінде қоғамдағы танымалдылық дәрежесі мен өзінің тиімділік деңгейі бойынша әлемнің басқа елдері үшін үлгі бола алады. [3]
Қалай шақыруға қызығушылық белгілі бір тілін? Мысалы: басқа тілде қандай да бір музыканы естігенде, біз оның мәтінін біз түсінетін тілде іздей бастаймыз. Менің ойымша, әдеби өнердің дамуымен адамның басқа этностың, басқа тілдің ана тілінің қызығушылығын оятуға болады. Мысалы: мен үш тілді білемін. Бұл өзбек тілі-менің ана тілім, қазақ және орыс. Сондай — ақ, біздің отбасымыз интернационалдық болып табылады, үйде біз бәріміз осы үш тілді пайдаланамыз-бұл өзімізді көбірек көрсетуге және тереңірек тануға қосымша мүмкіндіктер береді. Тілдерге деген қызығушылық мектеп қабырғасынан басталады. Мұғалім бұл қызығушылықты оятуы керек, біз оны өзіміз дамытуымыз керек.
Біздің қазіргі әлемде тілдерді әртүрлі тәсілдермен үйренуге болады. Мысалы, қазіргі әлемнің ең қажетті атрибуттарының бірін алайық – бұл біздің смартфондар мен планшеттеріміз. Заманауи техниканың арқасында біз қай жерде болмасын, тілдерді үйрену әрқашан қолымызда болады. Смартфонға қазақ, орыс және ағылшын тілдерін үйренуге арналған жақсы оқу материалдарын жүктеуге болады.
Қазақ халқы өз елінің шапшаң дамып келе жатқанын ана тілінің даму деңгейінен көргісі келеді. Әрине, бұл салада жеткен меже мәз емес.Оны сол тілді туғызған халықтың өзі бағалап отыр. Қазіргі таңда біртілділікке апаратын орыстандыру саясаты жойылған, Қазақстанда тіл егемендігі пайда болып, керітартпа саясат орнына игілікті сипаттағы тіл саясаты алға шықты. Орыс тілді өзге ұлт өкілдері жергілікті халықтың тіліне мән бере бастады.
Қазақстанның тілдік саясаты- мемлекеттік тілді көптілді Қазақстанның ортақ тіліне айналдыру. Мұндағы мақсат не? Мақсат сол- қазақ деген мемлекет құрған, әрі елдегі көпшілік болып табылатын халықты халық етіп қалыптастырған тілді қазақтың өзінің, қала берді, өзге ұлыстардың, елдің игілігіне айналдыру.
Тұңғыш президентіміз қазақ тілінің болашағына сенеді. Үштұғырлы тіл саясаты негізінде қазақ, ағылшын, орыс тілдерін дамыту мәселесі көтерілгелі, мемлекеттік тілдің дамуына нұқсан келетін болды деп уайымдайтындар да баршылық. Дегенмен, тұңғыш Елбасының өзі: Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді- деп ескертті. Ал, көпұлтты мемлекет ретінде орыс тілінің дамуы Қазақстанды мекендеген әр ұлт өкілдерінің арасындағы қарым- қатынас тілі ретінде, сыртқы саясатта, көршілермен байланыста аса маңызға ие.[4]
Тағы бір маңызды мәселе, ол- 2020 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің қатары 95 процентке дейін жететін болады деген мәселе.
Бұл міндет былтырғы жылғы Жолдауда көрсетілген тапсырмалардан бастау алып отыр. Сол мақсаттар күшінде дегенді білдіреді. Былтырғы Жолдауында: Енді 10 жылдан кейін мектеп бітірушілердің 100 пайызы мемлекеттік тілді біліп шығатын болады. Ол үшін біз бәрін жасап жатырмыз,- деген болатын.
Үш тұғырлы тіл мәселесін халық дұрыс түсінбей отыр. Алдымен ақты ақ, қараны қара деп, мәселені жеке-жеке бөліп, мемлекеттік тілге ешқандай зиянын тигізбейтінін насихаттау мәселесі жетіспей отыр. Үш тұғырлы тіл, негізінде, қазақ жеріндегі қазақ тілінің соңында қалған орыс пе ағылшын тілін қоса пайдалану болып табылады. Яғни, орыс тілі мен ағылшын тілі қазақ тілінің көлеңкесінде, ығында жүреді. Президентіміз айтқандай, үш тілдің ішінде қазақ тіліне басымдық беріліп, қалған екі тіл сол ана тілімізге бағынышты күйде болады. Әрине, дамыған өркениетті 30 елдің қатарына қосылу мақсатында жүргізіліп отырған Үш тұғырлы тіл саясаты, шын мәнінде, елдің ертеңі үшін керек нәрсе. Мәселен, Қазақстанда заң мамандары, экономика мамандары өте көп және жұмыссыз. Бірақ, көп компаниялар мен кәсіпорындар заңгерлер мен экономистерге зәру. Әрине, мемлекеттік тілмен қатар, ағылшын, орыс тілдерін білетін, өз мамандығының нағыз іскерлеріне. Осы олқылықтарды толтыру мақсатында Үш тұғырлы тіл идеологиясы дүниеге келіп отыр. Яғни, елімізге қажетті, үштілді меңгерген, кез келген жерден ақпарат ала алатын, өз ісінің білгірі, бүкіл әлем бойынша коммуникацияға түсіп, жер бетінің кез келген нүктесінде бизнес жасайтын кадрлар ауадай қажет. Аталмыш кадрлар мәселесін Үш тұғырлы тіл саясаты оп-оңай шешіп бере алады. [5]
Үш тұғырлы тілдің, шын мәнінде, мемлекеттік тілге мүлде зияны жоқ. Бұл жерде мәселе сол стратегияны, сол саясатты дұрыс жүргізуде, жарқын болашақта нәтижесінің оң болуын қамтамасыз етуде болып отыр. Мәселен, Орыс тілі мен ағылшын тілін оқытатын мұғалімдер міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді өте жақсы білуі тиіс. Жоғары оқу орнында да ағылшын мен орыс тілін қазақ тілімен біріктіріліп ғана оқытылуы керек. Үш тұғырлы тілді тек мәдениетаралық қатынас негізінде қарап, ақпарат алмасу, білім үйрену, тәжірибе жинау үшін үйретіледі. Үш тұғырлы тіл саясатын дамыту үшін қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді мемлекет тарапынан ең бірінші орынға қойылып жатқаны да көзі ашық адамдарға шындық. Соңғы санақ бойынша, Қазақстан халқының 93,5 пайызы өз ұлтының тілін - ана тілі деп санайды. Ал, 74 пайызы қазақ тілінде ауызша сөйлей алады, түсінеді. Сонымен қатар 94,5 пайызы орыс тілді болса, 15,4 пайызы ағылшын тілін толық меңгергендер. Демек, 130-дан астам ұлт пен ұлысқа қызмет етіп отырған еліміздегі орыс тілінің қазығы әлі де мықты. Саны бойынша 32 құрайды, бұл бізді бір жағынан үлес салмағы жағынан құтқарып та отыр. Бұл статистикаға қарап, Үш тұғырлы тіл саясатын жүргізудің нақты уақыты екенін, яғни темірді қызған кезінде басатын кез екенін атап өту керек. Егер, Үш тұғырлы тіл саясатын кейінге қалдырсақ, онда дамудан тоқтап қаламыз.[6]
Біздің елімізде Үш тұғырлы тіл саясатынан бөлек, еліміздегі әрбір ұлыс өз тілдерін еркін меңгеріп, өз тілдерінде сөйлей алады. Бірақ, Үш тұғырдың қатарына төртінші, я болмаса бесінші болып орналаса алмайды. Әрбір ұлттың өзінің ана тілдерінде еркін сөйлеуі Қазақстандық демократияның айқын көрінісі. Біз осындай демократияның арқасында ғана әлемге танылып, жер жүзінде бейбітшілік үстемдігін жасай аламыз. Билік үш тілді үйрену, қолдану аясын бір сызықтың бойына емес, үш сызыққа, әрқайсысының өз орнын көрсететін саясат жүргізіп, мемлекеттік тілдің бірінші болып дамуын қадағалайды. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Үш тұғырлы тіл арқылы ғана Қазақстан тілдік саясаттың оң нәтижесі көре алады.
Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте жұмыс бабында қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін билік аянбай еңбек етіп келеді. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай салаларында жүзеге аса береді: басқару, ақпарат, білім беру мен тәрбие ісі, ғылым мен техника; қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында, бұқаралық ақпарат құралдары саласында, іс жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдық-саяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм, денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; өнер мекемелерінде (театр, кино); дипломатиялық қарым-қатынаста; әскери-патриоттық тәрбие және білім беру ісінде; шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда; өндіріс және өнеркәсіп орындарында; Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, халықаралық құрылтай, конференция, мәжіліс, жиындар т.б. [7]
Сонымен, қазақ тілі - дәстүрлі, тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, жалпы халықтық тілден ұлттық деңгейге көтеріліп, мәңгілік тілге айналады. Тағы қайталап айту керек, Үш тұғырлы тіл саясаты мемлекеттік тілді өшіруді емес, өсіруді, дамытуды көздейді.
Мемлекеттік тілдің мәртебесі артуда. Көптеген проблемалы мәселелер Елбасымыздың көреген саясатының арқасында соңғы жылдары шешімін тауып, игілікті істер жүзеге асырылып жатыр. Соның ішіндегі ең маңыздысы - тіл саясатына қатысты атқарылып жатқан шаралар.
Бүгінгі күні Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы негізінде бүкіл республика бойынша тілдің қолданыс аясын кеңейтуге бағытталған ауқымды шаралар белгіленіп, сол бойынша жүйелі әрі мақсатты жұмыстар жүргізілуде.Осы мемлекеттік бағдарлама аясында Қарағанды қаласында да келелі істер атқарылып, бірқатар нәтижелерге қол жеткізілді.
Орта мектептердің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдері арасында өткізілген Халық ауыз әдебиеті әлеміне саяхат байқауында ұстаздар қазақ халқының салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын жетік білу бойынша жарысып, мақал-мәтел, жаңылтпаштар айтудан сайысты. Ұстаздың танымы зор, өрісі кең болуы ұрпағымыздың саналы, білімді, тәрбиелі болуына ықпалы мол екені сөзсіз.
Мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту, мемлекеттік тілдегі құжат айналымының сапасын көтеру және іс жүргізу барысында туындайтын тағы да басқа проблемалы мәселелерді талқылау мақсатында мемлекеттік мекемелер қызметкерлерімен дөңгелек үстелдер, семинарлар жиі ұйым - дастырылады. Қазақстан - көпұлтты мемлекет. 135-тен астам халық бірлік пен татулықта өмір сүріп жатыр. Әрбір ұлт өкілдері өз тілдерін, салт-дәстүрін сақтап қалуы үшін барлық жағдай жасалуда. Оны тұңғыш елбасымыз Н.Ә.Назарбаев та атап өткен болатын: Біз көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз[8].
Әр тәуелсіз мемлекеттің ерекше белгілері болады. Олар: елтаңбасы, әнұраны, туы және тілі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі. Контитуцияның 7-бабында тілдер туралы айтылады: Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды. Байқап отырсақ, мемлекеттік тіл мәртебесі қазақ тіліне берілгенімен, орыс тілі тең дәрежеде деп есептелді. Соңғы жылдарға дейін қолданыстағы тілдерге келгенде оның басымдылығы байқалуда. Мемлекеттік мекемелерде, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында да іс-қағаздар орыс тілінде жүргізілгені белгілі. Қазір де орыс тілінде іс жүргізіп жүрген мемлекеттік мекемелер бар. [20]
Орыс тілі көптеген жылдар бойы мемлекеттік тілмен салыстырғанда басым қолданыста жүріп келді. Халықтың 90% орыс тілін жетік меңгерген. Қазақ тілінің жайы өзгеше. Ол тек қағаз жүзінде жүргізілді. Қолданыстағы жағдайы нашар. Осыған орай мемлекеттік тілдің қызметін арттыру үшін түрлі бағдарламалар, жобалалар қабылдана бастады. Солардың бірі - Үштілділік мемлекеттік бағдарламасы. Бастауын елбасымыз Н.Ә.Назарбаев салып берген бұл бағдарлама қазақ тіліне үлкен басымдылық беріп отыр. 2011 жылдан бастап мықтап қолға алынған жоба бүгінгі күні өз жұмысын бастап кетті әрі оң нәтиже беріп келе жатыр. Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессия отырысында Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты:
Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті.[9]
Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар. Ол - біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз. Ол - біздің байтақ мәдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз[10].
Елбасымыз өз жолдауларында нақты мақсаттар қойды. Ол мемлекетік тілдің қызметінің артуына баса назар аударып, 2025 жылы қазақ тілін білетін жалпы халықтың көрсеткіші 95% құрауы керектігін айтады:
Тіл Қазақстан халқын біріктіруші болуға тиіс. Бұл үшін тіл саясатын салауатты және дәйекті, қазақстандықтар сөйлесетін бірде-бір тілге қысым жасамай жүргізу керек.
2025 жылға қарай қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін білуге тиіс.
Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналды. Осылай тәуелсіздігіміз бүкіл ұлтты ұйымдастыратын ең басты құндылығымыз - туған тіліміздің мерейін үстем ете түседі [11].
Тілдер гармониясы. Тілдер гармониясы дегеніміз - тілдердің үйлесімде бірлесіп өмір сүруі. Бұл көпұлтты мемлекетке тән құбылыс. Ұлттардың бір-бірінен тілдік айырмашылығы олардың кеңістіктегі гармониялық бірлігін де қамтамасыз етеді. Дүниенің сұлулығы, табиғаттың кереметі - ондағы сан алуан түстердің гармониясы болуымен құнды десек, адамзаттың рухани әлемнің байлығы - әртүрлі ұлт мәдениеті мен ұлт тілдерінің гармониялы дамуымен де ерекше[12].
Үштілділік бағдарламасының негізінде қазақ тілі орыс тілі ағылшын тілідерін меңгеру көзделуде.
Орыс тілін білу - тарихи артықшылығымыз. Орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз дүниетанымындары мен араласатын орталарын кеңейтіп жатыр.
Ағылшын тілін меңгеру - жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол - жаһанданудың кепілі.
Қазақ тілі - мемлекеттік тіл. Еліміздің тәуелсіздігінің нышаны. Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде, яғни қазақ тілі - болашақтың тілі.
Өзге ұлт өкілдерінің тілдерін оқып-білуге, үйренуге жағдай жасау арқылы әр тілдің өзіндік ерекшелігін білеміз, салт-дәстүрімен таныс боламыз. Тілдердің функциясын арттыруға бағытталған бағдарламалардың бірі – Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Жобаны Қазақстан Республикасының мәдениет министрі М.Құл-Мұхаммед дайындады. Бағдарламаның басты мақсаты:
Қазақ тілінің мәртебесін көтеру;
· мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу;
· ағылшын тілін меңгерту;
· орыс тілін жетік білу;
· әр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау;
· тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу.
Жобаның іске асу мерзімі:
· Бірінші кезең: 2011-2013 жыл
· Екінші кезең: 2014-2016 жыл
· Үшінші кезең: 2017-2020 жыл
Жобаның қорытындысы:
· Мемлекеттік тілді меңгерген мектеп бітірушілер - 100%;
· Мемлекеттік тілді меңгерген жалпы халық саны - 95%;
· Мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу -100%;
· Республикамыздағы орыс тілін меңгерген азаматтардың үлесі - 90%;
· ағылшын тілін меңгерген халық үлесі - 20%;
· Өз тілдерін меңгерген өзге ұлт өкілдері - 30%.
· үш тілді жетік меңгергендер жалпы халықтың 20%-ын құрауы керек;[13]
Көріп отырғанымыздай, қазақ тіліне көбірек мән беріліп отыр. Бұны басымдылық деп айту қиын. Бұл қазақ тілін білетін азаматтардың аздығынан туындаған көрсеткіш.
Үштілділік бағдарламасын жүзеге асырудағы ықтимал тәуекелдер мен перспективалар
Социолингвистикалық зерттеулер жүргізу кезінде американдық әлеуметтанушы және лингвист Джошуа Фишман жасаған "тілдік ауысулар" теориялық тұжырымдамасы қолданылды. Фишманның анықтамасы бойынша, тілдің ауысуы-бұл тілдік байланыстың төтенше жағдайы, белгілі бір функционалды, әлеуметтік және құрылымдық өзгерістермен сипатталады. Мәжбүрлеу және таңдау-бұл тілдің ауысуын тудыратын екі негізгі фактор
"Тілдік өзгерістер" тұжырымдамасынан кейін Тілді таңдау топ, жағдай, тақырып сияқты факторларға байланысты болады. Мысалы, екі тілді қазақ жұмыста тек қана қазақ тілінде сөйлей алады, дүкенде қазақ тілін де, орыс тілін де қолдана алады, ал үйде орыс тілінде сөйлей алады. Тіл таңдауына әсер ететін тағы бір мысал әңгіме тақырыбы болып табылады, мысалы, Қазақстандағы техникалық және медициналық тақырыптарды көбінесе мамандар орыс тілінде талқылайды, өйткені қазақ тілінде белгілі бір терминология жасалмаған.[14]
Ретінде бекітеді Фишман, "басым бұрылу тілдік ығысу көздейді жолды көптілдік және мультикультурное болуы". Осы жолмен Қазақстан Республикасында тіл саясаты дамуда. Фишманның зерттеулері қазақ тілі жағдайында тілдік жылжудың бұрылу үрдісін және оның орыс тілімен одан әрі қатар өмір сүруін зерттеу үшін ыңғайлы бағдарларды ұсынады.
Фишман тұжырымдамасында күшті және әлсіз тәртіп тілдері бар. Кеңестік кезеңде бүкіл КСРО аумағында орыс тілі күшті тіл болды. Кеңес дәуірінде Қазақ КСР аумағында қазақ тілі басқару саласынан, өндірістік, мәдени салалардан толығымен ығыстырылды, нәтижесінде іс жүзінде орыс тілі басым тілге айналды. Қазақтар ол кезде қазақ тілінде сөйлеуден ұялатын, көпшілігі оны іс жүзінде меңгермеген. Демек, қазақ тілін қолдану барынша азайтылды, сол кезде титулдық ұлттың тіліне әлсіз Тіл мәртебесі бекітілді. Тәуелсіз Қазақстанда мықты тілдің ұстанымы біртіндеп қазақ тіліне көшуде, орыс тілі көптеген салаларда өзінің үстем жағдайын тапсыра бастады. Теңгерімді тіл саясатын жүргізу кезінде күшті тілдерді әлсіз тілдермен алмастыруға болмайды; бірнеше тілдердің қатар өмір сүруі үшін тепе-теңдік табу керек.[15]
Екі тілді мемлекеттен үш тілді мемлекетке тілдік ауысудың жағдайы үлкен зерттеу қызығушылығын тудырады. Осы мәселе бойынша эмпирикалық деректерді жинау үшін 2016 жылғы қазанда автор Шығыс Қазақстан облысының аумағында, Өскемен, Семей, Риддер қалаларында және Новобаженово ауылында әлеуметтік зерттеулер жүргізді. 40 адамнан сұхбат алынды, оның ішінде: 18-65 жас аралығындағы 24 қазақ, 12 орыс, 2 татар, 2 неміс. Төрт ер адам және отыз алты әйел. Респонденттердің мамандықтары: жоғары оқу орындарының профессорлары, мектеп директорлары, бизнесмендер, мұғалімдер, дәрігерлер, студенттер, зейнеткерлер, журналистер, заңгерлер. Отанына оралған этникалық қазақтар сұралды. Сауалнама барысында алынған мектеп оқушыларының аналарының пікірлері ерекше қызығушылық тудырады, өйткені олар халықтың тікелей мүдделі санаты болып табылады.[16]
Қазіргі әлемде барлық азаматтар тек бір тілде сөйлейтін ел жоқ. Бірнеше тілді жақсы білетін, жаһанданған әлемде өзін жайлы сезінетін адам оған үлкен ақпарат ағынына қол жеткізе алады. Бұл оқу мен жұмыс мүмкіндіктерін кеңейтеді. Сондықтан Қазақстандағы көптілділік бастапқыда азаматтардың коммуникативтік бейімделуі ретінде қарастырылды. Қазақстандағы үштілді білім беру-уақыт талабы. Оны енгізу идеясы білім мен дағдыларды кеңейтумен, сондай-ақ тілдерді білместен қол жеткізуге болмайтын адамдар арасындағы өзара түсіністікті дамытумен байланысты.
Кез келген жаңа идея сияқты, Қазақстандағы үштілділік бірден жақтаушылар мен қарсыластарға ие болды, олар оның артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтады. Қазақстан үшін үштілді білім берудің артықшылықтары қандай?
Халықтың бір бөлігі ұсынылған тіл саясатын жастарға жол ашатын жақсы идея ретінде бағалады: ана тілінде, ағылшын және орыс тілдерінде еркін сөйлейтін қазақтар әлемдік еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін арттырады. Сонымен бір мезгілде халықтың қазақ тілінің дамуымен байланысты сан ғасырлық мәдени дәстүрі сақталып, нығая түседі. Сонымен қатар, шет тілдерін үйрену адамның ақыл-ойы мен ақыл-ой қабілеттерін дамытуға оң әсер етеді. Мысалы, авторлар о.м. Кочкина мен М. в. Воронова шет тілдерін қарқынды оқыту кезіндегі қабілеттер құрылымындағы өзгерістер туралы хабарлайды.[17]
Қазақстан мектептеріндегі үштілділіктің кемшіліктері неде? Басқа қазақстандықтар үштілділікті Елдің мәдени тұтастығына төнген қатермен байланыстырды. Адамдар шет тілінде оқыту ана тілінің маңыздылығын төмендетеді деп қорқады. Олардың пікірінше, мұның бәрі ұлттық бірегейлікті жоғалтуға әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, мұндай оқытудың ұйымдастырылуы мен нәтижелеріне қатысты бірқатар күмәндар айтылды, атап айтқанда: мүмкін бір уақытта бірнеше тілді үйрететін студент олардың ешқайсысында өз ойларын нақты білдіре алмайды. Егер балалар оқу көлемінің артуымен күрессе де, тақырыпты ағылшын тілінде оқып, оны қазақ тілінде сауатты түсіндіре алмайды деген қорқыныш бар. Мұғалімдерге, әсіресе білікті кадрлардың өткір проблемасын ескере отырып, жүктемені жеңу қиынға соғуы мүмкін.[18] Мұғалімдер балаларға күрделі тақырыптарды ағылшын тілінде түсіндіре ала ма деген сұрақ туындады. Мұғалімдерге қойылатын талаптардың жоғарылауы ең үлкен қиындықтардың бірі ретінде қарастырылды. Алайда, қазірдің өзінде бағдарламаны іске асырудың нәтижелерімен танысуға болады, бұл оң тәжірибені көрсетеді. Бұл жобаның біржақты жақтаушылары мен қарсыластарынан басқа, оны қолдағандар да болды, бірақ белгілі бір ескертулермен. Басында көптеген ұйымдастырушылық мәселелер түсініксіз болды, бірақ уақыт өте келе олар нақтыланды. Көптеген қазақстандықтар ағылшын тілінің маңыздылығымен келіседі, бірақ оның деңгейін осылайша көтеру қажет деп ойламайды. Алдымен барлық азаматтар қазақ және орыс тілдерін жақсы меңгеруі керек, содан кейін Тұманды Альбионның сөзін ғана қабылдауы керек деген пікір оларға жақын. Кім дұрыс, ал кім жоқ — тәжірибе келетін уақытты ескереді. Алайда, Қазақстанның білімі өзгерістерге мұқтаж деп сеніммен айтуға болады.
Үштілділік - табысты мансаптың кепілі. Мансап үшін шет тілін үйрену іскерлік қарым-қатынас дағдыларына, серіктестік ынтымақтастыққа, еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілікті арттыруға ықпал етеді. Тілдерді меңгеру өмір жолындағы табыстың кепілі болып табылады, бір саты жоғары көтерілуге, қарым-қатынастың кең кеңістігін қамтуға, мәдениеттің ұлттық ерекшеліктерімен және басқа елдер халықтарының дәстүрлерімен танысуға мүмкіндік береді.
Бүгінде бірнеше тілді білу шетелдік қана емес, қазақстандық жұмыс берушілердің де міндетті талабы болып отыр. Шет тілін еркін меңгеру, жақсы кәсіби дағдылармен қатар, маманға лайықты жұмысқа орналасуға және табысты мансап құруға мүмкіндік береді.
Бірнеше тілді білу біздің өміріміздің шекарасын байытады және кеңейтеді. Бұл біздің бүкіл өміріміз салынған іргетастың маңызды кірпіштерінің бірі.
Қазіргі әлемде шет тілін білу белсенді және мақсатты адамдар үшін норма болып табылады, егер сіз бірнеше тілде еркін сөйлесетін болсаңыз, бұл сіздің өмірлік көзқарасыңызды арттырады .
Тұңғыш президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан - 2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауында Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз дей келе: Қазақ тілі - біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз - оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл - өзін қадірлейтін әрбір адам дербес шешуге тиіс міндет. Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді.
Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек. Тіл туралы жауапкершілігі жоғары саясат біздің қоғамымызды одан әрі ұйыстыра түсетін басты фактор болуға тиіс. Біз алдағы уақытта да мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды табандылықпен жалғастыра береміз. Кез келген тіл өзге тілмен қарым-қатынасқа түскенде ғана өсіп, өркен жаятынын әрдайым есте сақтаған жөн. Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз. Тілді заманға сай үйлестіріп, терминология мәселесінен консенсус іздеу керек. Сонымен қатар, әбден орныққан халықаралық және шет тілінен енген сөздерді қазақ тіліне аудару мәселесін біржола шешу қажет. Бұл мәселе оқшауланған қайраткерлердің ортасында шешілмеуге тиіс. Үкімет мұны реттегені жөн - мемлекетіміздің мемлекеттік тілі болып отырған қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді ең бірінші орынға қойып дамыта беретінін, оның болашағы үшін алаңдамау керек екенін баса айтады. Тұңғыш президентіміздің бұл айтқандарына назар салатын болсақ, расында, мемлекеттік тіл - қазақ тілі үш тілдің бірі болып қалмайды, ағылшын мен орыс тілін өзінің көлеңкесінде ұстап, ығына ығыстырып, үш тұғырдың ең үстінде тұрады. Демек, қазақ тілінің болашағына қауіптенетіндер алаңдамаса да болады.
Үштілділік-бұл уақыт талабы, ол адамдарға өз білімдерін, дағдыларын кеңейтуге және адамдар арасындағы өзара түсінушілікті дамытуға көмектеседі, ал тілдерді меңгеру деңгейі – оның негізгі критерийлерінің бірі. Бүгінде басқа жерде адамдар тек бір тілде сөйлейтін елдер бар деп елестету мүмкін емес. Бірнеше тілдерді білу үлкен ғаламдық әлемге ақпарат пен инновацияның үлкен ағынымен терезе ашады. Үш тілділікті парасатты, сауатты және дұрыс енгізу кез– келген ортада коммуникативті-бейімделген болуға мүмкіндік береді.
Әрине, тіл үйрену оңай шаруа емес. Алайда, біздің әлемде бәрі мүмкін, бастысы-бұл өз күшіне деген күшті сенім. Ағылшын мақалында айтылғандай:" не істеу керек, не істеу керек («тілек бар жерде мүмкіндіктер де бар»). Тілдерді білу бізге сенімді болашақ құруға мүмкіндік береді. Біз бүгін өз ертеңімізді құрып жатырмыз.
Мен өз жұмысымды француз философы Вольтердің сөзімен аяқтағым келеді:
"Көптеген тілдерді білу дегеніміз - бір құлыпты бірнеше кілттермен аша білу".