Қазақ халқының сөйлеу мәдениеті

Қазақ  халқы сөз қадірін жетік біліп, оны қолданудың өзіне аса назар аударған халық. Өлең-жырға жақын халықтың ойлауы да терең болуы хақ. Бір ғана мысал, айтыс өнерін алатын болсақ, бір сәтте өлең жолдарын қиыстыра шығарып, оппоненттің айтқанын өз кезегі келгенше  есінде сақтап тұруы да ақыл мен зеректікті, білімді талап етеді.

Атадан қалған «Тіл қаруы – сөз. Сөз қаруы – ой» деген мақалда әр сөйлеген сөзіңді ойланып, байыптап айт дегенді ұғу қиын емес. Тіпті үлкен кісілердің аузынан ашуланғанда ұрысқан сөздерінің өзінде де үлкен мәдениетті көреміз. Мәселен: «Көсегең көгерсін» , «Әй, бар болғыр», «Тұқымын көбейсін» немесе «О, тұқымың көбейгір» деген сияқты сөздерді естейтінбіз. Оның өзі тыңдаушы үшін қатты ұрысқандай көрінетін. Ал шынында бұл сөздердің астарында жақсы тілекті меңзейтіні айдан анық. «Көсегең көгерсін» сөзінің мағынасы «өмірің ұзақ болсын, бала-шағалы бол, өркенің өссін». «Бар болғыр» дегені өмірінде еш таршылық көрмесін, дәулетті болсын деген ақ ниеті. «Тұқымын көбейсін» немесе «О, тұқымың көбейгір» сөз тіркесі баллы-шағалы бол деген мағына береді.

Үлкендердің тағы бір айтары «Алды-артына қарама, жүрген жеріңе гүл бітсін», демек «қайда барсаң, онда бар» деген мағынада айтылатын. Басқаға тілінің кесірі тиіп кетпесін дегенді меңзеген халықтың көңілі – ашық, ешкімге жамандық тілемейтінін байқаймыз.

Қазіргі қоғамда үлкені де кішісі де ашуланғанда автоматты түрде не сөз арасында қолданатын дөрекі сөздері бар екенін естіп жүрміз. Мәдениетке талпынған халық ең алдыменен бір-бірімен қарым-қатынасын өнегелікке бағыттамаса, қалғаны бос сөз болып қалады. Олай дейтініміз жалпы европа және орыс тілінің лас сөздерінің шығу төркіні  туралы бір болжамдарда оның жынның ойнымен, сиқырмен байланысты, пұтқа табынушылардың салт-жоралғыларда және қарғыстарында қолданылады деген пікір бар. Сондай-ақ ресейдің Иван Борисович Белявский, Петр Петрович Гаряев сынды биолог ғалымдары балағат сөздерін айтқанда адамдардың ДНҚ және хромосомаларының бұзылып, тез қартайуына әкелетінін өз ғылыми жұмыстарында дәлелдеген.

Тағы осы сынды эксперименттің бірін жапондық Эмоту Масару «Судың жады бар» (Вода имеет память) деген ғылыми жұмысы жұртшылықты таң қалдыруда. Ол жұмыста судың кристалдары қоршаған ортаның қарым-қатынасына, сөйлеушінің сөзіне, әуенге қарай өзгеретінін дәлелдейді.

Адам ағзасы 75-80% сұйықтықтан тұратынын ескерсек, қазақ мұндай ғылыми болжам, экперименттерді жүргізбей-ақ судың ағзаға беретін әсерін білгенін мына сөзден ақ байқаймыз «қара су берсең де, шын көңіліңмен бер». Немесе «қара суға да семіресің» яғни көңілің тоқ болса, денің де сау болады дегенді меңзейді.

Қазақ халқы сөздің құдіретіне сенген халық. Оған қазірге дейін жалғасын тапқан үлкендерден бата алу, тілек тілеу дәстүрі дәлел. Тіпті бата мен тілектің қабыл болатынына кәміл сеніп, жауға шапқанын да білеміз. Бұл қазақтың сөзге деген ерекше ықыласын аңғартады.

Біздің «сөздің құдіреті», «сөздің де жаны бар», «жақсы сөз – жарым ырыс» деп имандай сеніп жүргеніміз, батыс халқының мәдениетіндегі мативациясына пара-пар. Сондықтанда айтар сөзіңізді ойланып айту керектігін естен еш шығармаңыз.

Данат Жанатаев, Әл-Фараби атындағы

Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты

    Қалдыбекова Салтанат, Әл-Фараби атындағы

Қазақ ұлттық университетінің филология және әлем тілдері

факультетінің магистранты