Карл Поппердің ғылыми философиясы

Әл-Фaраби aтындағы ҚaзҰУ прoфессoры, дoцент Жaнатаев Дaнат Жанaтайұлы

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 1-курс магистранты  Атшыбаева Алпия

Карл Поппердің ғылым философиясы

Карл Поппердің ХХ ғасырдың Гегелі деп атайды. Бұл өте лайықты: бұл біздің дәуіріміздің ең жарқын философтарының бірі. Бұл философтың басты еңбегі эпистемология саласында болды. Позитивистік емес идеяларды қолдайтын әріптестері сияқты, Поппер ғылыми білімнің сапалық сипаттамасымен байланысты мәселелерді шешті. Дәл осы тақырып позитивизм философиясы үшін өте маңызды рөл атқарды. Шамасы, дәл осы себепті оның философиясы көбінесе постпозитивизм деп аталады. Рас, бұл терминде басқа ақпарат бар: бұл позитивизм емес, оны ауыстырған нәрсе. Оның эпистемологиялық зерттеулерінің тақырыптары алуан түрлі-ақиқат мәселесі, ғылыми білімнің объективтілігі, ғылыми өлшем, ғылыми білімнің құрылымы, ғылыми білімнің пайда болуы мен түрлері және т. б.

Поппер ғылыми білімнің позитивистік, неопозитивистік, прагматикалық тұжырымдамаларымен жақсы таныс болды, көбінесе олардың әдіснамасын қолданды, іс жүзінде сол мәселелерді қарастырды. Мысалы, ол ақиқаттың прагматикалық тұжырымдамасымен көп жағдайда келіскен. Прагматистер егер ғылыми қауымдастық мәселені өз мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейінде шеше алса, ол өз міндетін орындалды деп санайды. Қоғамдастықтың барлық мүшелері дұрыс екеніне сенімді шешім-бұл шындық. Поппер бұған келіседі, ол жалпы теорияларды іздемеуге шақырады, мысалы, бүкіл тарихи процесті жариялауға. Бұл, кем дегенде, мағынасыз, өйткені ол адамзат тарихы ерекше, біртұтас, ал біреуінен жалпылау мүмкін емес деп жазады. Сондықтан белгілі бір жамандықты жою үшін жұмыс істеу абстрактілі жақсылыққа қол жеткізуден гөрі жақсы... Нақты бақытсыздықтарды жоюға тырысыңыз... Бірақ бұл мақсаттарға жанама түрде жетуге тырыспаңыз, алыс идеалды, қоғамның зұлымдығынан мүлдем аулақ болыңыз... Болашақ ұрпақ үшін ешқашан қол жеткізе алмайтын бақыт идеалы үшін ешқандай ұрпақ құрбан болмауы керек", - дейді Поппер [цит. по: 1, с.98-99]. Бұл ұстаным Поппердің көзқарастарына айтарлықтай әсер ететін көптеген социал-демократиялық партиялардың бағдарламалық құжаттарында көрініс тапты.

Поппер ғылымның белгілі бір бағытта үнемі дамып келе жатқан процесс ретіндегі бейнесінен бас тартады. Т. Кун сияқты, ол ғылыми білімді дамытудың кумулятивтік тұжырымдамасын қабылдамайды. Ол ғылыми білімнің салыстырмалылығы идеясын, оның соңғы тұрағының жоқтығын дәлелдейді. Ол ғылымның эволюциясын келесі схема түрінде ұсынады:

P1 — T1 — E1 — P2... Мұнда P1-мәселе. Т1-бұл мәселенің шешімі, әдетте ғылымда теория түрінде ұсынылған. E1-бұл теорияны сын және тәжірибелік тексерулер арқылы жоққа шығару.

P2-теріске шығарудан кейін пайда болған жаңа мәселе. Содан кейін бәрі бірдей алгоритм бойынша дамиды: тек T1 орнына T2 пайда болады, E1 — E2 орнына және P2 P3 ауыстырылады. Сонымен, шексіздікке дейін, өйткені абсолютті шындықтар, "соңғы нысандар" жоқ.

Жоғарыда келтірілген Схемадан Поппер бүкіл рационализм үшін дәстүрлі проблемадан — бастапқы нүкте, білімнің басталуы туралы сұрақтан аулақ бола алмағаны көрінеді. Бұл мәселені шешкен кезде ол Декарт философиясы рухында классикалық рационализмнің дедуктивті нұсқасына оралады. Алайда, ол өзінің Декартпен түбегейлі айырмашылығын атап өтті: "Декарт дедуктивті жүйелердің негіздері, сәлемдемелері сенімді және айқын болуы керек — "айқын және нақты" екеніне сенімді болды. Оның пікірінше, олар зияткерлік түйсікке негізделген... Мен, керісінше, оларды проблемалық болжамдар немесе гипотезалар деп санаймын. Мен бұл гипотезаларды жоққа шығару керек деп санаймын", — деп жазады Поппер [2, 43 б.].

Гипотеза (бұл жерде теория деп аталады) — ғылымның даму тізбегіндегі екінші буын (жоғарыдағы диаграмманы қараңыз). Бұл білімді жобалау басталады [3; 4; 5]. Бірақ бәрінің себебі проблема болып табылады, ал теория оны шешу қажеттілігінен туындайды. Сонымен қатар, көптеген проблемалар бар және олар міндетті түрде байланысты емес. Бұл жағдайда ғылым мозаикалық, ол біртұтас білім бола алмайды, мұнда біреуі екіншісімен байланысты. Бұл сонымен қатар ғылым шешетін мәселелерді таңдауға көбінесе ғылыми емес факторлар (саяси оқиғалар, экологиялық және энергетикалық проблемалар, індеттер, өнеркәсіп, медицина, білім беру қажеттіліктері және т.б.) әсер ететіндігімен түсіндіріледі. Ғылымда неғұрлым көп проблемалар болса, соғұрлым теориялар пайда болады. Бірақ ешқандай теория белгілі бір проблемамен байланысты барлық фактілерді түсіндіре алмайды, сондықтан уақыт өте келе ол жоққа шығарылады. Бұл қалыпты құбылыс, қалыптан тыс-бұл барлық фактілерді түсіндіруге өте ыңғайлы теория (Поппер, мысалы, марксизмді мұндай теория деп санады). Ғылымның кез-келген пәндік саласында фактілер шексіз болғандықтан, біздің тұжырымдарымыз ықтималды: біз үнемі толық емес индукциямен айналысамыз, оның әдістері орынды, бірақ оларда әрдайым қате болуы мүмкін [6; 7; 8]. Ғылыми білімнің эволюциясы туралы мұндай көзқарас Попперді фаллибилизмге әкеледі. Бұл сонымен қатар эпистемологтарды біріктіреді. Прагматизммен Поппер. Өздеріңіз білетіндей, "фаллибилизм" терминін Ч.Пирс білім теориясына енгізді, ол кез-келген Білім нақты, өйткені ол белгілі бір жағдайлармен байланысты деп санайды. Оны болашаққа жоспарлай отырып, біздің білімімізді түсіндіре алмайтын басқа фактілер пайда болуы мүмкін екенін ескеруіміз керек. Пирстің фаллибилизмі Поппердің төзімділік принципімен тығыз байланысты. Сайып келгенде, Поппердің индуктивтілігі мен фаллибилизмі оны ғылыми білімді негіздеу қажеттілігінен бас тартуға әкеледі [9]. Кейіннен Поппердің идеясын неміс философы және әлеуметтанушысы Ханс Альберт " Мюнхаузеннің трилеммасы "деп тұжырымдады. Бұл трилемманың мәні кез-келген мәлімдемені негіздеу мүмкін емес, өйткені тезисті негіздеу үшін келтірілген дәлелдер өздері негіздеуді қажет етеді. Бұл процесс шексіз: Егер А-ны негіздеу үшін В аргументі берілсе, онда В-ны негіздеу үшін, мысалы, с аргументі және т. б. қажет.

Сонымен, ғылым-бұл теориялардың Мәңгілік күресінің өрісі, онда нақты, "шынайы ғылыми" теория жоқ. Теориялардың плюрализмі, Поппердің пікірінше, шындық суреттерінің көптігінің себебі болып табылады. Өйткені, теориялар фактілерді өздеріне "бейімдейді". Поппер бақылау белгілі бір теорияның әсерінен құрылады және түсіндіріледі деп жазады, сондықтан "таза қабылдау да, таза тәжірибелік деректер де жоқ, таза бақылау тілі де бола алмайды, өйткені барлық тілдер теориялар мен мифтерге толы" [10, 136 б.]. Поппердің ізбасары П.Фейерабенд те дәл осындай ұстанымда, ол теорияларды өзгерткен кезде сол терминдердің мағынасы да өзгеретінін жазады. Осылайша, ғылым философиясының постпозитивистік нұсқасында ғылымның категориялық аппаратының әлемі туралы ақпаратқа айтарлықтай әсер ету туралы тұжырымға ғалымның дүниетанымдық көзқарастарының ғылыми зерттеулерінің барысы мен нәтижелеріне айтарлықтай әсер ету идеясы қосылады. Поппердің ғылым философиясына сипаттама оның жалғандық теориясынсыз толық болмайды. Ол позитивизм үшін негізгі ғылыми білімді демаркациялау мәселесін шешкен кезде пайда болды. Белгілі болғандай, бұл мәселені "қиялдың бақылауға бағыну Заңын" тұжырымдайтын О.Комте шешті [11]. ХХ ғасырда бұл заң верификация принципі деп аталды. Поппер оны 1935 жылы өзінің ғылыми критерийін — бұрмалау принципін енгізу арқылы күшейтті [12]. Осы Қағидаға сәйкес, теория оны теріске шығарудың әдіснамалық мүмкіндігі болған жағдайда ғана Ғылыми болып саналады (Попперге сәйкес бұрмалау). Мысалы, қазіргі ғылым алты күн ішінде Құдайдың әлемді жаратуы туралы ұғымды жоққа шығарудың жолын білмейді. Сондықтан мұндай мәлімдемені Ғылыми деп санауға болмайды. Осылайша, ғылыми теория жоққа шығарылуы мүмкін емес. Ғылым корпусына тек фальсификация тұжырымдамалар кіруі керек. Осылайша, Поппер ғылыми білімді ғылыми емес БІЛІМНЕН бөлудің өзіндік әдісін ұсынды.

Әдебиеттер

1.    Никитина А. Г. «Критический рационализм» и идеология современного реформизма // Вопросы философии. 1986. № 8. С. 96–102.

2.    Поппер К. Нищета историцизма // Вопросы философии. 1992. № 10. С. 29–58.

3.    Рахматуллин Р. Ю., Хабибуллин Р. М. Гипотеза как форма научного знания // Молодежь. Образование. Наука. Материалы VII Российской ежегодной научной конференции аспирантов и молодых ученых. Уфа, 2012. С. 190–193.

4.    Rakhmatullin R. Hypothesis as a form of scientific knowledge // Современныйнаучныйвестник. 2013. Т. 4. № 2. С. 49–52.

5.     Семенова Э. Р. Гипотеза как вид знания // NovaInfo.Ru. 2016. Т. 1. № 49. С. 275–278.

6.    Вардикян Р. В., Семенова Э. Р. Проблема объективности научного знания // Вестник научных конференций. 2015. № 3–1 (3). С. 35–36.

7.    Хабибуллин Р. М. Применение метода сходства в исследовании влияния биологически активных веществ на показатели крови мышей // Вестник Башкирского государственного аграрного университета. 2013. № 4 (28). С. 47–48.

8.    Khabibullin R. M., Khabibullin I. M., Bakirova A. U. Influence pantokrin mice bloodduring exercise // Уральскийнаучныйвестник. 2016. Т. 10. № 2. С. 210–213.

9.    Семенова Э. Р. Особенности научного познания // NovaInfo.Ru. 2016. Т. 2. № 50. С. 161–164.

10.Панченко А. И. Современные тенденции в западной философии и эпистемологии

11. К. Поппера // Философские науки. 1976. № 3. С. 136–140.

12. Хуббеев Р. И., Семенова Э. Р. Основные критерии научности знания // Вестник научных конференций. 2015. № 4–5 (4). С. 95–96.

13.Поппер Карл Р. Объективное знание. М.: Эдиториал УРСС, 2002. 384 с.